احترام به حریم خصوصی در فضای مجازی

واژه سایبر به لحاظ لغوی به معنای «مجازی» و «غیر ملموس» است. بنابراین، مقصود از فضای سایبر همان فضای مجازی و شبکه های ارتباطی است که با بهره گیری از انواع سخت افزارها مانند رایانه، گوشی های تلفن همراه، تبلت ها و... امکان متصل شدن به آنها وجود دارد. از لحاظ حقوقی می توان این تعریف را برای جرایم سایبری ارائه داد: «هر اقدامی که از طریق فضای مجازی و با بهره گیری از ابزارهای اتصال به فضای مجازی صورت گرفته و حقوق شناسایی شده برای افراد را نقض می‌کند». جرایم سایبری دارای ویژگی هایی هستند که آنها را از جرایم سنتی متمایز می کند. سالانه بزهکاران سایبری خسارت های فراوانی به امنیت ملی، اقتصادی، فرهنگی و... کشورها وارد می کنند. از آن گذشته باید توجه داشت که بزهکاری سایبری گاه با حمایت دولت ها صورت گرفته و هدف از ارتکاب این جرایم، وارد کردن صدمه به کشورهای دیگر است. با بررسی وضعیت این امر در بین کاربران ایرانی باید گفت که در اخبار حوادث بارها مطالبی درباره خودکشی، سوءاستفاده و اخاذی از قربانیان فضای مجازی به واسطه انتشار یک عکس یا یک کلیپ از سوی برخی افراد خاطی و سودجو به گوش می رسد. آنچه می خوانید نظرات عالیه شکربیگی دبیر کارگروه خانواده سالم معاونت زنان ریاست جمهوری در گفت و گو با «آرمان» در این زمینه است.

برخی گزارش‌ها حاکی از این است که دختران و زنان بیشتر از مردان در فضای مجازی در معرض مزاحمت هستند. دلیل این امر چیست؟

در واقع حضور زنان در فضای مجازی با بحث اشتغال و فعالیت‌های اجتماعی شان به طور همزمان اتفاق افتاده است. در یک دهه اخیر شاهد افزایش فعالیت زنان و دختران در عرصه اشتغال، آموزش و دانشگاه‌ها بودیم. در این عرصه جامعه ما به یک‌باره به جهان ارتباطات ورود پیدا کرده است. این امر بدون اطلاع زنان و دختران کشور از تبعات فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی گسترش یافته است و هم اکنون شاهد هجوم سیل عظیمی از اطلاعات و فناوری‌ها در جامعه هستیم. در جامعه شاهد حضور گسترده کاربران در شبکه‌های اجتماعی هستیم. حال این سوال مطرح می‌شود که آیا کاربران فضای مجازی قبل از هر اقدامی مهارت رویارویی با تبعات آن را کسب کرده‌اند؟ یا از سوی نهادهای آموزشی یا رسانه‌های کشور کم و کیف فعالیت و به‌کارگیری این نرم افزارها به کاربران آموزش داده شده است؟ حضور در شبکه‌های مجازی بدون آموزش با آزمون و خطا همراه است و این امر مشکلات گوناگون در حوزه زنان و خانواده را به وجود آورده است. در اصل عمده دلیل بروز مشکلات از سوی کاربران فقدان مهارت های اطلاعاتی و آگاهی از نحوه حضور در فضای مجازی است. به همین دلیل برای آنها حضور در شبکه‌های مجازی بستر آسیب است. با بررسی تاثیر شبکه‌های مجازی روی خانواده می‌توان به این امر اذعان کرد که این پدیده فقط با توسعه و رشد همراه نبوده است، ‌بلکه در برخی موارد آسیب‌زا هم بوده است. در واقع، شناسایی افراد در فضای مجازی به دلیل نقاب های متعددشان در این شبکه‌ها دشوار است. برای مثال چندی پیش در صفحه حوادث روزنامه خبری مبنی بر اینکه یک پسر ۱۷ ساله از طریق فضای مجازی توانسته بود اعتماد یک خانم پزشک ۳۵ ساله را جلب و از این طریق مبادرت به کلاهبرداری کند، منتشر شد. حضور در این شبکه‌ها همچون ورود به جهانی دیگر بدون شناخت اتفاق افتاده است، در این شرایط چگونه می‌توان انتظار فعالیت مناسب و بازدهی مطلوب از کاربران را داشت؟

بیشتر در چه جوامعی و به چه دلایلی این گونه اتفاقات را شاهد هستیم؟

شدت و حدت این گونه آسیب ها با بررسی جامعه خاص مشخص می‌شود. برای مثال ممکن است مساله ای که در جامعه ایران مورد آسیب قلمداد می‌شود در جامعه دیگر چندان آسیب زا نباشد. بنابراین صدور یک حکم کلی برای همه جوامع چندان مناسب نیست. برای مثال در کشورهای توسعه یافته همچون آمریکا یا اروپا دانش آموزان از زمان کودکی در نظام آموزشی از وسایل ارتباطی بهره مند می شوند. اما هم اکنون پدیده فضای مجازی از جوامع توسعه‌یافته به سوی کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته راه یافته است. اما با توجه به نتایج پژوهش های انجام شده می توان گفت که بیشترین آسیب ناشی از فعالیت کاربردان در فضای مجازی به کاربران جهان سومی محدود می شود.

در چند سال اخیر شاهد اخاذی‌ها و سوء استفاده‌هایی از عکس، فیلم و... افراد در فضای مجازی بوده ایم. این امر در کشور ما با تبعات جبران‌ناپذیر گوناگونی همراه بوده است. در این زمینه تاکنون نهادهای قانونی چه اقداماتی انجام داده‌اند؟

در چند سال اخیر پدیده حضور در فضای مجازی به سرعت رشد یافته و کاربران ایرانی هم سهم گسترده ای از این پدیده دارند. با بررسی پرونده‌های قضائی می توان به وقوع جرایم گسترده از طریق فعالیت در این شبکه ها اشاره کرد. فضای مجازی یک پدیده جدید است و برای جرایم و مباحث حقوقی و قانونی باید به بررسی این جرایم پرداخت. برای مثال در جامعه ما از واژه ناموس با حساسیت خاصی یاد می شود و وقتی خانواده‌ها متوجه سوءاستفاده از دختر یا خواهر شان می شوند بی شک زندگی و ارتباطات در آن خانواده‌ها با گسست همراه خواهد بود. اما از جهات دیگر باید دانست که حضور در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی یک شمشیر دو لبه است. بنابراین با علم به این مساله باید به بررسی جرایم و قانون گذاری ها در فضای مجازی پرداخت. چون این مقوله در سال‌های اخیر شدت یافته است به نسبت باید قوانینی متناسب با رسیدگی به جرایم افرادی که اخاذی کرده یا مبادرت به انتشار عکس دیگران کرده‌اند تصویب شود.

در اصل صفحه کاربران در شبکه‌های اجتماعی به نوعی حریم خصوصی آنها محسوب می‌شود. اما این حریم خصوصی در کشور ما در مواردی رعایت نمی‌شود. در زمینه احترام به حریم خصوصی توضیح دهید.

این امر نیازمند توجه به مفهوم شهروندی یا حقوق شهروندی است. حقوق شهروند به این معناست که هر انسانی تا زمانی که به حقوق دیگری تعدی نکند می تواند از آزادی برخوردار باشد. انسان ها باید مساله حریم درعرصه های مختلف زندگی به ویژه وجود حقوق شهروندی مجازی را بیاموزند. این در حالی است که هیچ فردی به شکل خودمختار اجازه سرک کشیدن به حریم خصوصی دیگران را ندارد، مگر اینکه خود شخص اجازه چنین اقدامی را به او داده باشد. بنابراین باید به این نکته تاکید داشت که اکثر مردم کشور ما با مفهوم حقوق شهروندی آن‌طور که باید و شاید آشنا نیستند و این امر برای اغلب افراد جامعه چندان فرهنگسازی نشده است. همگان باید در قالب چارچوب های حقوقی و شهروندی حقوق دیگران را به رسمیت بشناسند. بنابراین حقوق شهروندی به معنای حق مداری انسان هاست و این حق مداری چه در فضای مجازی و چه در دنیای واقعی باید محترم تلقی شود. در جامعه باید با صرف آموزش و زمان مناسب رفتارهای نامطلوب اجتماعی را حل و فصل کرد. برای موفقیت در این مسیر می توان از ظرفیت رسانه ها و نهادهای آموزشی کشور بهره برد. امید است به این ترتیب افراد بیاموزند که حریم خصوصی دیگران حرمت دارد و بیش از پیش نسبت به حفظ آن کوشا باشند. هر انسانی در زندگی خود از عرصه خصوصی و عمومی برخوردار است و باید حق مداری انسان‌ها به رسمیت شمرده شود. در واقع تا چندی پیش جامعه ایران برای حضور در مقابل دنیای اطلاعات یک جامعه بسته بود و ظهور یک‌باره این فناوری تبعات گوناگونی را به همراه داشته است. باید حقوق شهروندی قبل از دوره دبستان به کودکان آموزش داده شود.