تمركز گرايي؛ يك پنجم جمعيت ايران در تهران!

‏سرشماري نفوس ايران از 28 بهمن سال 1319 آغاز شد و چند روز ادامه داشت. نتايج اين سرشماري دوازده روز بعد (دهم اسفند) در روزنامه‌ها انتشار يافت. طبق اطلاعيه رسمي منتشره، جمعيت ايران در آن سال 18 ميليون و 339 هزار نفر و جمعيت شهر تهران 540 هزار تن ذکر شده بود‎.‎

نتايج اين سرشماري، دولت وقت را نگران افزايش جمعيت تهران کرد و تصميم به تدوين يک رشته ضوابط براي محدود کردن مهاجرت به تهران ازجمله مشروط کردن نقل مکان و انتقال مراکز برخي از سازمان‌هاي دولتي و پاره‌اي از مدارس تعليمات عالي به شهرهاي ديگر گرفت که اشغال نظامي ايران در شهريور 1320 همه اين برنامه‌ها را متوقف كرد و به بايگاني سپرد.‏

امروز اما از مساحت يک ميليون و 600 هزار کيلومتر مربعي ايران، يک پنجم جمعيت اين سرزمين در تهران و شعاع 150کيلومتري آن مستقر شده‌اند و جمعيت برخي شهرهاي اطراف پايتخت به اندازه برخي از کشورهاي حوزه خليج فارس رسيده است که قطعا مديريت پايتخت و حومه را داراي پيچيدگي‌هاي ويژه‌اي مي‌کند و حتي مباحث امنيتي را به دنبال دارد.‏

در تهران به لطف مديريت نابسامان شهري يک دهه اخير و فقدان نظارت دستگاه‌هاي نظارتي برج‌ها و بناهاي بلندمرتبه بي‌محابا به آسمان رفتند تا جائيکه در برخي مناطق شمال شهر کوچه‌ها هم ميزبان برج‌ها شده اند. در اين ميان خيل مهاجران بدون کنترل و ممانعت راهي کلانشهرها به خصوص پايتخت و حومه شده‌اند و مانعي براي محدود کردن مهاجرت به تهران و ساير كلانشهرها ديده نمي‌شود.

تهراني كه بر اساس يك خبر در روزنامه اطلاعات مورخه 21 شهريور 1356 قرار شد تا خانه سازي در حريم آن به كلي ممنوع شود، به مدد بي برنامگي، امروز در حريم خود نه ممنوعيت خانه سازي كه شاهد سر بر آوردن شهرهاي بزرگي چون کرج، اسلامشهر و پرند و... است.

در چنين شرايطي اين بخش کوچک از کشور ديگر تاب جمعيت پذيري را از دست داده است تا جايي که مي‌توان به هشدار مهندس چيت چيان، وزير سابق نيرو در مورد به پايان رسيدن منابع آبي تهران و نداشتن ظرفيت رشد جمعيت پايتخت اشاره کرد.‏

با چنين شرايطي و در غياب برنامه‌ريزي کلان و فقدان استراتژي، بارگذاري جمعيت در استان تهران و حومه همچنان ادامه دارد بي آنکه به مخاطرات اين موضوع در برنامه ريزي‌هاي کشوري مورد توجه باشد. پرونده برنامه ششم توسعه نيز همچون ديگر برنامه‌ها بدون برنامه آمايش سرزمين بسته شد تا نشان دهد که نگاه بلندمدت در برنامه ريزي‌ها جايي ندارد. ‏

تراکم 6برابري شهر تهران

دکتر نبي الله منصوري، استاد مهندسي محيط زيست دانشگاه علوم تحقيقات با بيان اينکه مهمترين دليل آلودگي هوا در تهران تا 70درصد ساخت و ساز است، با طرح اين پرسش که چرا اقدامات انجام شده جوابگو نبوده است، مي‌گويد: مترو راه اندازي کرده‌ايم اما کافي نيست. حمل و نقل عمومي توسعه يافته اما آن هم کافي نيست. هيچ يک از اقدامات خوبي که کرده‌ايم به اندازه کافي نبوده اما به عقيده من يک عامل در تمامي اين مدت خلاف جهت اقدامات ما براي رفع آلودگي عمل مي‌کرده است. يک سازمان در جهت خنثي کردن همه تلاش‌هاي ما عمل کرده و آن تراکم شهري است.‏

وي تأکيد مي‌کند: هر اقدامي که کرده‌ايم توسعه شهر و تراکم شهري يعني تعداد نفر بر کيلومتر مربع، آن را خنثي کرده است. شهردار تهران و شهرداران گذشته بايد جواب بدهند که وقتي تعداد نفرات در يک خيابان چند برابر مي‌شود چطور مي‌توان آلودگي هوا را کاهش داد.‏

استاد مهندسي محيط زيست دانشگاه علوم تحقيقات اظهار مي‌دارد: همين الان تعداد زيادي پشت گيشه‌هاي شهرداري منتظرند تا ساختمان دو طبقه خود را بکوبند و به جايش 10 طبقه بسازند اين در جهت خراب کردن و بن بست کردن شهر است.‏

منصوري با اعلام اينکه تهران از لحاظ محيط زيستي به بن بست رسيده است، يادآور مي‌شود: در 125 شهر اول دنيا، ميزان تراکم 4هزار و 725 نفر بر کيلومتر مربع است و متوسط آنها فقط حدود 2هزار نفر بر کيلومتر مربع است. اين در حالي است که در تهران تراکم 12هزار و 200نفر بر کيلومتر مربع است.‏

‏ وي خاطرنشان مي‌کند: وقتي شهر وسيع مي‌شود، هزينه‌ها هم بالا مي‌رود. بايد براي شهر جاده و برق کشيد، خدمات ارائه کرد اما وضع اقليمي هم تعيين کننده است. وضعيت اقليمي تهران براي تراکم پائين مناسب است اما مديران شهري دقيقاً برعکس عمل کرده‌اند. تراکم در تهران 12هزار و 200 نفر بر کيلومتر مربع است حال آن که شهرهاي اروپايي که مي‌خواهيم آلودگي هواي ما هم مانند آنها باشد تراکم شان کمتر از 2 هزار نفر بر کيلومتر است.‏

منصوري در پاسخ به اين سوال که تبعات تراکم بالاي جمعيت در شهرسازي چيست، به گزارشگر ما مي‌گويد: اين شلوغي شهر ناشي از تراکم بالاي جمعيت مديريت بحران را با مشکل روبرو مي‌کند و ترافيک و راه بندان براي هميشه در آن نهادينه خواهد شد و مشکلات متعدد ديگري دامن شهر را خواهد گرفت. تهران امروز يکي از متراکم‌ترين و شلوغ‌ترين شهرهاي دنيا به شمار مي‌آيد. ‏

استاد مهندسي محيط زيست دانشگاه علوم تحقيقات يادآور مي‌شود: الگوي شهرسازي در تمامي کلان شهرهاي دنيا به اين شکل است که در سطح کوچکي در مرکز شهر آپارتمان‌هايي بلندمرتبه ساخته مي‌شود و در سطح وسيعي که مناطق اطراف را تشکيل داده، سکونت گاه‌هاي يکي دو طبقه را شاهديم. اما در تهران دقيقا برعکس اين عمل شده و تا پاي کوه برج سازي شده است.‏

منصوري ادامه مي‌دهد: نيويورک که به شهر آپارتمان‌ها و برج‌ها شناخته شده است فقط 2 هزار و 50نفر بر کيلومتر مربع تراکم دارد و همه آن برج سازي‌ها فقط در مرکز شهر است و در 80درصد سطح شهر که دورتادور مرکز را گرفته شاهد ساختمان‌هاي يک تا دو طبقه هستيم. آيا اينها نمي‌توانستند ساختمان دو طبقه خود را بکوبند و به جاي آن 20 يا 200طبقه بسازند و از اين راه درآمدزايي کنند!؟

وي تأکيد مي‌کند: نماي باز و عمومي لس آنجلس هم نشان مي‌دهد ساختمان‌ها در بخش کوچک مرکزي بلند و در بخش وسيع اطراف کوتاه است. تورنتو هم با حدود 2 هزار نفر بر کيلومترمربع تراکم شرايط مشابهي دارد. توکيو که تراکم آن بيش از دو برابر اينهاست و 4هزار و 750 نفر بر کيلومتر مربع تراکم دارد، باز هم کمتر از نصف تهران است و قسمت‌هاي مسکوني آن کم ارتفاع هستند. لندن با 5هزار و 100نفر بر کيلومتر مربع تراکم هم مرکز شهري بلند دارد که تمامي مناطق مسکوني اطراف آن را ساختمان‌هاي يکي دو طبقه گرفته اند.‏

استاد مهندسي محيط زيست دانشگاه علوم تحقيقات تصريح مي‌کند: در تهران دورترين قسمت‌ها از مرکز در شمال غرب را هم با برج‌هاي بلندمرتبه به طور کامل پوشانده‌ايم و تراکم امروز تهران به 12هزار و 200نفر بر کيلومتر مربع رسيده است.‏

منصوري در توضيح راهکارهاي رفع مشکل رشد جمعيت و تراکم در تهران و حومه يادآور مي‌شود: نخستين اقدام توقف طرح تفصيلي فعلي شهر تهران و تدوين طرحي جديد مبتني بر جلوگيري از افزايش تراکم است. متأسفانه بايد بگوييم شهر بايد گران شود تا جاذبه‌هايش براي مردم کم شود.‏

جمعيت شهري 5 برابر شد‏

جمعيت شهري در دهه‌هاي اخير به شدت رشد کرده است و تهران و حومه با بيش از 15 ميليون نفر جمعيت همچنان شاهد ادامه رشد مهاجرت در حومه خود است.‏

عباس آخوندي، وزير راه و شهرسازي در اين زمينه مي‌گويد: جمعيت شهرهاي بزرگ ايران در ابتداي انقلاب كمتر از 11ميليون نفر بود كه اکنون از 55 ميليون نفر عبور کرده است، يعني در سه دهه جمعيت شهري 5برابر شده است. در حال حاضر مجموعه تهران و پيرامونش بيش از 15 ميليون نفر جمعيت دارد و حاشيه‌نشيني با سرعت شتابان در حال پيشرفت است‎.‎

وي با اشاره به اينكه تخليه جمعيت از روستاها همچنان ادامه دارد، مي‌افزايد: در جنوب ايران ميزان تراكم جمعيت پنج نفر در هر كيلومتر مربع است و بايد تجديدنظر كلي در سياست‌هاي جاري بكنيم، زيرا با ادامه اين وضع موجود تمركز در 10 تا 12 نقطه كشور ايجاد و بقيه از سكنه خالي مي‌شود.

آخوندي به سابقه شوراي نظارت بر گسترش شهر تهران از دهه 40 اشاره کرده و مي‌گويد: 50 سال است که همه نگران توسعه شهر هستند اما شهر همچنان در حال گسترش است و هيچ کاري هم نمي‌توانيم انجام دهيم. از سويي، جمعيت زيادي در 10 شهر کشور زندگي مي‌کنند و اين در حالي است که برخي شهرها خالي از سکنه و برخي عاري از کيفيت مطلوب براي سکونت هستند.‏

آخوندي درباره بي ضابطه بودن مديريت سابق شهر تهران و بزرگ شدن پايتخت خاطرنشان مي‌کند: تمامي باغات شميرانات به يک بازار سوداگرانه تبديل شد. ساخت و سازهاي بي‌ضابطه در ميدان سپاه و خيابان ايران زمين در شهرک غرب را ببينيد. ساختمان ايران زمين که يک ساختمان سه طبقه بود تخريب شد تا دو برج بزرگ ساخته شود و بدهي‌هاي بابک زنجاني از اين طريق پرداخت شود و مردم شهر بايد در برابر اين ساخت و ساز سکوت کنند. يا در مورد حجم ساخت و سازهاي بلوار ارتش چه کسي

پاسخگو است؟

فقدان سياستگذاري

دکتر پيروز حناچي، معاون سابق شهرسازي و معماري وزارت راه و شهرسازي و معاون معماري و شهرسازي شهرداري تهران درباره جلوگيري از استقرار جمعيت در استان تهران تا شعاع 150کيلومتري حومه آن به گزارشگر ما مي‌گويد: پيش از انقلاب اين تمرکز جمعيتي را تشخيص داده بودند و شکل‌گيري قوانيني مانند تشکيل شوراي نظارت بر گسترش شهر تهران از اين موارد است. بروز انقلاب، جنگ و منحل شدن شوراي گسترش شهر تهران به بهانه حدود شمول قانون به محدوده 25 ساله شهر تهران آن را تشديد کرد. با اين حال اگر پرونده‌هاي دولت در اين زمينه را ببينيد بسيار حجيم وقطور بوده و نشان دهنده فعاليت در دوره‌هاي مختلف براي حل مشکلات شهر تهران است. اما آنچه که در شوراي عالي شهرسازي به سند تبديل شد، مصوب سال 1382بود که نشان مي‌داد که در 2درصد مساحت 21درصد جمعيت و نزديک 25درصد توليد ناخالص ملي انباشته شده است که بايد بر اساس خروجي‌هاي سرشماري 95 به روز شود وتجربه بنده نشان مي‌دهد وضع حادتر شده است. وي مي‌افزايد: اين مصوبه همزمان شد با تشکيل شوراي دوم شهر تهران که روي جهت گيري دولت در اين زمينه دست گذاشت. آن موقع مديريت واحدي در مجموعه شهري تهران پيش بيني شده بود که استاندار تهران با اختيارات ويژه در جلسه هيات وزيران شرکت کند. زيرا مشکلات تهران واقعا در مقياس ملي قابل طرح و حل است وفقط منوط به محدوده قانوني و حريم شهر تهران نيست.‏

اما در آن دوره رئيس شوراي شهر با نامه‌اي که به رئيس مجلس نوشت عملا مصوبه دولت در اين بخش را باطل کرد. همچنين در دوره اول دولت آقاي احمدي نژاد محدوديت شعاع 120کيلومتري استقرار صنايع در اطراف تهران و کلانشهرها را برداشتند.‏

وي تصريح مي‌کند: برداشتن محدوديت شعاع 120کيلومتري استقرار صنايع، تبديل تهران به دو استان، بارگذاري جمعيتي ناشي از جمعيت مسکن مهر و کنترل نکردن شهرداري تهران براي رعايت سقف جمعيتي در طرح جامع، تشکيل تقسيمات سياسي وصدور مجوز شهرها و فرمانداري‌هاي جديد در استان تهران و البرز اوضاع در کلانشهرها را به سوي بحران برد.به همين منظور در دولت فعلي مطالعات مجموعه شهري البرز و شهر تهران را استارت زديم و به جد محدوديت شعاع 120کيلومتري را در کميسيون زيربنايي دولت در دست پيگيري داريم. گرچه عليرغم تلاش‌هاي انجام شده ديگر نمي‌توان انتظار برگشت به حالت گذشته را داشت. همچنين وضع اقتصادي و اشتغال کشور هم مزيد بر علت بوده و در شکل‌گيري شرايط فعلي دخيل است. به هر حال علت اصلي هجوم و مهاجرت به کلانشهرها مزيت معيشت و اشتغال در آنها است. ‏

به گفته حناچي، در دنيا قبل از اين که شهري به کلانشهر تبديل شود سياست‌هاي کنترلي را براي آن اعمال مي‌کنند و مردم را با ايجاد مزيت‌ها ومشوق‌هاي اقتصادي وکيفيت زندگي جابجا مي‌کنند. در واقع اگر ما هم مي‌خواهيم مهاجرت را کنترل کنيم بايد از طريق ايجاد مزيت وارد عمل شويم. مزيت هم شامل زندگي راحت تر، ارزانتر و آرام‌تر است.‏

معاون معماري و شهرسازي شهرداري تهران در پاسخ به اين سوال که آيا استقرار شهرک‌هاي اقماري مانند پرديس، پرند و شهر جديد هشتگرد در نزديکي تهران يک اشتباه راهبردي نبود، مي‌گويد: به واسطه جمعيت‌پذيري مسکن مهر اکنون در مسکن مهر پرديس با يک شهر 500هزار نفري مواجه هستيم که اين خودش در حال تبديل به يک شبه کلانشهر در حاشيه کلانشهر تهران است. اينها جزو برنامه نبود و به صورت غير برنامه‌ريزي شده ناگهان در حاشيه تهران سر برآوردند. در نهايت دير يا زود مانند غربي‌ها که پس از جنگ جهاني دوم با اين مشکل مواجه شده بودند با تبعات ناشي از اين تصميمات مواجه مي‌شويم.‏

دود اقدامات احمدي نژاد بر چشم مردم‏

حناچي در پاسخ به اين سوال که استقرار بي حساب جمعيت در تهران به چه علت بوده و تبعات احتمالي آن چه خواهد بود، مي‌گويد: پس از تشکيل شوراي شهر دوم رفتار آقاي احمدي نژاد مبناي رفتاري شد که دود آن مستقيما به چشم مردم تهران رفت و آن قطع شدن ديالوگ و گفتگوي دولت و شهردار بود. تا قبل از ايشان شهردار در جلسات دولت شرکت مي‌کرد اما ادبيات احمدي نژاد در اداره امور شهر اين ارتباط را از بين برد. تا پيش از احمدي نژاد دولت به شهرداري‌ها به شکل غير‌مستقيم خيلي کمک مي‌کرد که از جمله اجازه فاينانس براي موارد ارزي مانند خريدهاي مترو و واگن به شهرداري‌ها بود، اما ادبيات وي باعث شد فاصله عميقي نه فقط در تهران که با همه کلانشهرها بين مديريت شهري با دولت ايجاد شود و اين به ضرر شهروندان تمام شد. اميدواريم در شوراي جديد اين فاصله بين دولت و شهرداران جديد کم شود زيرا رفع مشکلات تهران وکلانشهرها بدون هماهنگي شورا، دولت و شهرداري امکانپذير نيست.‏

تهران نماد فقدان تناسب

رشد افسار گسيخته تهران و حومه در چهار دهه اخير علاوه بر اينکه به دست درازي بر منابع آب ديگر استان‌ها منجر شد، اما همچنان پاسخگوي نياز جمعيت افزون بر 15 ميليوني اين بخش از کشور نيست.

معاون مديـرکل دفتر بـرنـامه‌ريزي کلان آب و آبـفاي وزارت نيـرو در اين زمينه به گزارشگر اطلاعات مي‌گويد: همين پايتخت که تمامي امکانات را به آن سرازير کرده‌ايم، مظهر و نماد عدم تناسب و يکنواختي منابع آب با جمعيت است. ‏ ما در حال تامين آب براي تهران از پنج استان به ميزان يک ميليارد 100 ميليون مترمکعب هستيم و اگر روند رشد جمعيت به همين منوال ادامه يابد، ديگر امکان تامين آب از مناطق دوردست به هيچ وجه وجود ندارد؛ حتي محيط زيست تهران هم کشش اين همه جمعيت را ندارد. ‏

دکتر هدايت فهمي، حتي در پايتخت نيجريه که با مشکلاتي مانند تهران مواجه بودند، آلماني‌ها يک شهر بسيار مدرن جديد با شش منطقه براي آنها درست کردند که هر ناحيه آن يک شهر کاملا مستقل است و ما هم گريزي جز اين نداريم.‏

گفتني است: بر اساس آخرين سرشماري که در پايان سال 1395 اعلام شد، حدود يک پنجم خانوار ايراني در استان تهران زندگي مي‌کنند که از اين نظر استان تهران بيشترين تعداد خانوار ايراني را در خود جا داده است. ‏

ميانگين سکونت در کشور 46نفر در هر کيلومترمربع است اما ميانگين اين رقم در شهر تهران به افزون بر 10هزار نفر مي‌رسد. به اين ترتيب جمعيتي 13 ميليون نفره هر روز در سطح اين شهر به عبور و مرور مي‌پردازند و آسمان را خفه و تردد را فلج مي‌کنند.‏