اسکناس‌های ایران چطور چاپ می‌شود؟ +تصاویر

شاید برای شما هم سوال شده باشد که اسکناس های موجود در جامعه که براحتی دست به دست می چرخد چطور چاپ و در نهایت چطور از چرخه حذف می شوند؟

آنطور که قانونگذار تعیین کرده مسئولیت چاپ و نشر و امحای اسکناس در ایران بعهده بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران است این وظیفه در سال 1338 پس از تصویب قانون پولی و بانکی کشور و همزمان با تاسیس بانک مرکزی در هجدهم مرداد 1339 به بانک مرکزی محول شد. تا قبل از سال 1338 بانک ملی ایران وظایف بانک مرکزی مانند حق انحصاری انتشار اسکناس و تنظیم جریان پول کشور را بعهده داشت.

گفتنی است قبل از انقلاب اسلامی و تا اوایل سال 1362 کلیه اسکناس های رایج کشورمان عمدتاً در اروپا تهیه می شد.در این سال با راه اندازی کارخانه چاپ اوراق بهادار توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران،چاپ اسکناس در داخل آغاز و در سال 1367 با توجه به حجم بالای واردات کاغذ اسکناس و سایر اوراق امنیتی بنابه به دستور رئیس جمهور وقت بنا شد که بانک مرکزی در خصوص تاسیس کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار اقدامات لازم را بعمل آورد.

بانک مرکزی همچنین در راستای انجام این وظیفه قانونی، سازمان تولید اسکناس و مسکوک را راه اندازی کرد تا از آن طریق نسبت به مدیریت اسکناس موجود در بازار اقدام کند؛ مسئولیت سازمان تولید اسکناس و مسکوک چاپ و امحای اسکناس های رایج در بازار است البته مسئولیت سازمان فقط به تولید اسکناس و مسکوک ختم نمی شود چراکه اوراق ‌بهادار دیگری مانند اوراق مشارکت بانک‌های مختلف، اسناد هویتی (مانند گذرنامه ها و شناسنامه ها) و کارت‌هایی که جنبه امنیتی یا اعتبار خاصی دارد نیز به این مجموعه ارجاع داده و از مرحله طراحی تا اجرا و چاپ در سازمان تولید انجام می‌شود.

سازمان تولید اسکناس از سال 1351 تاسیس و طرح تاسیس چاپخانه ای برای چاپ اسکناس تهیه شد. سال 1361 ساختمان چاپ اسکناس تکمیل و چاپ اسکناس به صورت آزمایشی با چاپ اسکناسهای 200 ریالی بطور رسمی در ایران آغاز شد.

در سال 1367 با راه اندازی دو خط تولید دیگر، خط تولید اسکناس به 4 واحد رسید و از آن پس تمامی اسکناسهای جمهوری اسلامی ایران در داخل چاپ می شود. در سال 1368 با توجه به واردات کاغذهای مورد نیاز از خارج، طرح ساخت کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار مطرح می شود.

در سال 1376 عملیات اجرایی پروژه کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار آغاز می شود. در سال 1381 این کارخانه پس از پشت سر گذاردن تولیدات آزمایشی به بهره برداری کامل رسید. و اکنون با لطف الهی و تلاش مسئولان و همت مردان این خاک تمامی مراحل تهیه و تولید اسکناس در داخل کشور انجام شده و افتخاری به افتخارات ملی افزون گشته است.

* ضرابخانه چرا "ضرابخانه" شد؟

اما سازمان تولید اسکناس و مسکوک در کجای ایران قرار دارد؟ پاسخ این سوال این است "تهران، پاسداران، سه راه ضرابخانه"؛  "سه راه ضرابخانه" شاید برای خیلی ها نامی آشنا و شاید محل گذر روزانه افراد زیادی باشد که توجهی به نام این منطقه از تهران ندارند؛ ضرابخانه از آن جهت برای این منطقه نام گذاری شده که از سال‌های دور در این منطقه از پایتخت ضرب سکه و چاپ اسکناس انجام می شده است.

در ادامه این گزارش فرایند چاپ اسکناس و ضرب سکه را در سازمان تولید اسکناس و مسکوک می خوانید؛ سازمانی که به صورت خودکفا نسبت به چاپ اسکناس های رایج و ضرب سکه تلاش می کند و سعی دارد این خودکفایی را به حداکثر ممکن برساند.

قبل از آنکه به توضیح درباره فرایند چاپ اسکناس بپردازیم باید این نکته را متذکر شویم که کار کردن در کارخانه چاپ اسکناس و ضرب سکه حساسیت خود را دارد و همین حساسیت‌هاست که موجب می شود ضرایب امنیتی برای ورود به این مکان افزایش یابد.


* چه کسانی پول ایران را چاپ می کنند؟/ اینجا داشتن موبایل و پول ممنوع است

اما این ضرایب امنیتی برای کارکنان و البته کسانی که قصد ورود به سازمان را به هر بهانه ای دارند بسیار بالا و البته غیرقابل حذف می باشد علت هم البته مشخص است چراکه در این محل کار با پول است و پول هم حساسیت‌زاست.

افرادی که سر و کارشان به سازمان تولید اسکناس و مسکوک گره خورده برای آنکه وارد محل کار خود شوند باید تمام تدابیر امنیتی را رعایت کرده و البته تمام وسایلی که شاید در زندگی عادی جز ابتدایی ترین وسیله های یک فرد محسوب شوند را تحویل قسمت مربوطه دهند و سپس وارد سالن کار شوند.

وسایلی که تحویل آنها قبل از ورود به سالن چاپ و ضرب سکه ضروری است عبارتند از پول نقد، سکه، کلید، تلفن همراه و هر نوع وسیله ای غیر لباس کار!

در نهایت کارمندان و کارگران سالن چاپ اسکناس و ضرب سکه با لباس کار مخصوص اجازه ورود به سالن را پیدا کرده و در فضایی با رطوبت 55 و دمای بیش از 20 درجه پشت ماشین های مخصوص مستقر می شوند. ساعت کار متولیان چاپ پول در ایران 7 صبح تا 5 بعد از ظهر است.

پشت هر ماشین چاپ اسکناس تقریبا پنج شش نفر مشغول کار هستند که علاوه بر نظارت بر چاپ اسکناس ها موظف به نقل و انتقال اسکناس های چاپ شده به سبدهای مخصوص نیز می باشند.

حقوق دریافتی کاگرانی که پشت ماشین های چاپ اسکناس کار می کنند طبق اذعان خودشان معمولی است و یک کارگر ماهانه 2 میلیون تومان دریافت می کند؛ البته دریافتی کارگران بسته به نوع تحصیلات و رتبه شغلی‌شان متفاوت است. تحصیلات این کارگران نیز عمدتاً لیسانس است.

و اما پول های رایج در دستان ما چطور از ماشین های چاپ اسکناس بیرون می آیند؟ نحوه کار ماشین های چاپ اسکناس اینطور است که ابتدا طرح اولیه اسکناس مورد نظر به دستگاه داده می شود و سپس برگه های مخصوص که جنس آن بستگی به سفارش سازمان کاغذ دارد، داخل فضای مخصوص قرار می گیرند.

معمولاً برگه هایی که برای چاپ اسکناس به کار گرفته می شود امکان تولید 24 قطعه از یک اسکناس را دارند. گفتنی است هر کدام از ماشین های چاپ اسکناس در طول روز 50 هزار ورق اسکناس تولید می کنند که با احتساب به ظرفیت 24 قطعه ای این ورق ها باید گفت یک ماشین چاپ اسکناس قابلیت چاپ یک میلیون و 200 هزار قطعه اسکناس در طول روز را دارد.

تمام ماشین های چاپ اسکناس این قابلیت را دارند که هر طرح اسکناسی را چاپ کنند و اینکه در طول یک دوره زمانی مشخص چه اسکناسی توسط سازمان تولید چاپ شود بستگی به سفارش دریافتی دارد.

اما بعد از اینکه فرایند چاپ اسکناس در ماشین های مخصوص طی شد، متولی آن دستگاه باید اسکناس های چاپ شده را در قفسه های مخصوص قرار دهد؛ هر قفسه این قابلیت را دارد که 10 هزار ورق اسکناس را حمل کند.

طبیعتاً دیدن این حجم اسکناس آنهم در یک قفسه مخصوص صحنه ای رویایی برای خیلی از مردم خواهد بود و شاید همه در نگاه اول آرزوی داشتن این قفسه ها را بکنند ولی باید بدانید که مسئولیت اسکناس های موجود در این قفسه ها تا زمان انتقال به خزانه برعهده مسئول هر ماشین چاپ اسکناس است و وی باید تمامی اسکناس های چاپ شده را عیناً تحویل خزانه دهد.

گفتنی است در طی یک سال، تولید اسکناس در 270-280 روز کاری انجام می شود ضمن آنکه طبق اعلام مسئولان سازمان تولید اسکناس و مسکوک خروجی ماشین های چاپ اسکناس در یک سال 230-240 روز کاری است.

آیا می دانید هزینه چاپ یک قطعه اسکناس در ایران چقدر است؟ طبق اعلام بانک مرکزی هزینه تولید یک قطعه اسکناس حدود 100 تا 110 تومان است.

* تنها اسکناس هایی که فعلاً چاپ می شوند/ ایران چک جدید چاپ نمی شود

بد نیست بدانید که هم اکنون اسکناس های 2000 تومانی و 5000 تومانی در سازمان تولید اسکناس و مسکوک چاپ می شود و همچنین جالب است بدانید در سال جاری این سازمان اسکناس 10000 تومانی چاپ نکرده است!

همچنین اگر فکر می کنید با توجه به رونمایی از ایران چک های جدید 50 هزار تومانی، هم اکنون چاپ این چک پول ها نیز با جدیت انجام می شود باید بگوییم اینطور نیست چراکه طبق اعلام رئیس سازمان تولید اسکناس و مسکوک ایران چک های جدید به اندازه کافی چاپ شده و وارد بازار می شود.

البته آنطور که آذرمهر معاون بازرگانی سازمان تولید اسکناس و مسکوک به خبرنگاران گفته این شورای پول و اعتبار است که نیاز سالانه اسکناس را مصوب می کند و براساس همان مصوبه در سازمان تولید اسکناس، اسکناس چاپ می شود.

* سازمان چاپ اسکناس "شناسنامه و گذرنامه "هم چاپ می کند

همانطور که در مقدمه نیز اشاره شد، در سازمان تولید اسکناس و مسکوک علاوه بر اسکناس، ایران چک و سکه سایر اوراق بهادار و البته "شناسنامه و گذرنامه" هم چاپ می شود و جالب است که بدانید هم اکنون ماشین های این سازمان علاوه بر چاپ اسکناس 2000 تومانی و 5000 تومانی مشغول چاپ گذرنامه ها و شناسنامه های جدید هم هستند.

معاون بازرگانی سازمان تولید اسکناس و مسکوک در همین ارتباط از دریافت سفارش چاپ 5-6 میلیون گذرنامه در سال جاری خبر داد و گفت: مسئولیت چاپ گذرنامه با بانک مرکزی نیست اما سازمان های متولی معمولاً سفارش های خود را به سازمان تولید اسکناس و مسکوک می دهند.

* چک‌های بانکی کجا چاپ می شود؟

آذرمهر همچنین درباره چگونگی چاپ چک در ایران نیز گفت که بانک مرکزی بنا دارد تمام پروسه چاپ چک را از طریق سازمان تولید اسکناس و مسکوک طی کند و هم اکنون نیز تعدادی از بانک ها سفارش چاپ چک های خود را به این بانک میدهند.


* ضرب سکه چطور انجام می شود؟

یکی از فعالیت های دیگری که متولی آن بانک مرکزی و محل انجام آن سازمان تولید اسکناس و مسکوک است، "ضرب سکه" می باشد؛ ضرب سکه های طلا و سکه های رایج (100؛200 و 500 تومانی) در سه راه ضرابخانه انجام می شود.

اما باید گفت که تاریخچه ضرب سکه در ایران بسیار قدیمی تر از چاپ اسکناس می باشد؛ ضرب سکه در ایران به زمان لیدی‌ها برمی‌گردد، آغاز آن‌ زمانی است که کوروش هخامنشی لیدیه را فتح می‌کند و متوجه می‌شود که غیر از مبادله تهاتری روش دیگری برای انجام مبادلات با استفاده از پول (سکه) وجود دارد. پنج‌هزار سال پیش فلز کشف شد و مس اولین فلزی بود که از آن حلقه‌هایی ساخته شد.

پیشنهاد ضرب سکه با هر مبلغی و با هر طرحی از سوی سازمان تولید اسکناس و مسکوک ارائه می شود. این پیشنهاد به همراه توضیحات مربوط به ارزش قانونی، اندازه، وزن و سایر ویژگی‌ها برای کمیته پولی ارسال می‌شود.  کمیته پولی و بانکی پس از بررسی مصوبه را صادر می‌کند و آنگاه برای اخذ مجوز، نامه ای با امضای رئیس کل بانک مرکزی برای وزیر امور اقتصادی و دارائی ارسال و پس از تایید وزیر، مراحل تولید آغاز می شود.

* مراحل ضرب سکه های رایج در جامعه

در بین سکه های رایج کوچکترین سکه در حال تولید کشور در حال حاضر سکه 250 ریالی و بزرگترین آن سکه 5 هزار ریالی است.معمولاً بالاترین رقم سکه ضرب شده با پایین ترین رقم اسکناس چاپ شده برابر است و این دو تا مدتی همزمان در سطح جامعه منتشر می شوند.

اما در قسمت ضرابخانه بانک مرکزی چه خبر است؟ در این قسمت چندین ماشین به صورت همزمان مشغول کارند و هر کدام ظرفیت ضرب 250 تا 270 سکه در دقیقه را دارند. ماشین دیگری نیز در این قسمت وجود دارد که ظرفیت ضرب 750 سکه در دقیقه را دارد. ماشین آلاتی نیز وجود دارد که در حالت آماده باش قرار دارند. این ماشین‌ها در مواقع ضروری که نیاز به تولید بیشتر وجود دارد و مواردی که در کار ماشین‌آلات اصلی خللی ایجاد می‌شود وارد چرخه تولید سکه می‌شوند.
سکه ها در مرحله آخر در رول‌های 40 تایی و 50 تایی (بسته به وزن و اندازه سکه ها) بسته بندی می شود. هر 15یا20رول نیز در یک کارتن گذاشته می شود.

* و اما چگونگی ضرب سکه های طلا/ ضرابخانه در حال ضرب سکه های 2.5 بهار


از آنجایی که فرآیند تولید بدون خطا نیست و قطعاً در تولید امکان خطا وجود دارد سازمان تولید اسکناس و مسکوک در تمامی مراحل چاپ اسکناس و ضرب سکه ایستگاه های کنترل را قرار داده است؛ ایستگاه های کنترل در این سازمان به گونه ای است که امکان خطا را بسیار کاهش می دهد.

این ایستگاه‌ها البته در زمان ضرب سکه های طلا با حساسیت بیشتر به کارخود می پردازند؛ هم اکنون ضرابخانه بانک مرکزی در حال ضرب سکه های 2.5 بهار آزادی است که مدتی قبل و به مناسبت میلاد امام رضا (ع) رونمایی شد.

فرآیند تولید سکه های طلا در سازمان تولید اسکناس و مسکوک به این صورت است که ابتدا شمش های طلا 9/999 در هزار که وزن هرکدام تقریباً 12 کیلو گرم است با مس و نقره به عیار 900 در هزار در می آید. 50 در هزار آن مس و 50 در هزار آن نقره است. این کار در کوره های ذوب سازمان تولید  و در دمای حدود 1200 درجه انجام می شود.

سپس شمش 8 کیلویی طلا با عیار 900 در هزار که ضخامت آن 15 میلیمتر است پس از چندین بار نورد باید به اندازه ای درآید که بتوان نقش سکه را بر پشت و روی آن ضرب کرد. در این فرآیند ضخامت شمش کاهش و طول آن افزایش پیدا می‌کند.

در نورد اولیه ضخامت 15 میلیمتری به 5/2 تا 3 میلیمتر تبدیل می شود. پس از آن نورد ثانویه آغاز می شود. در نورد ثانویه ضخامت شمش باید به اندازه ضخامت سکه‌های گرانبها تبدیل شود. مثلاً ضخامت مطلس های نیم بهار آزادی 83/0 میلیمتر است.

سپس دستگاه پانچ، پولک ها را با توجه به اندازه سکه ها می سازد. پولک‌ها به قسمت اندازه‌گیری وزن فرستاده می‌شود. در این قسمت، وزن دقیق پولک‌ها اندازه‌گیری شده و پولک‌های غیرقابل قبول از پولک‌های قابل قبول جدا می‌شود. پولک‌های غیرقابل قبول دوباره به چرخه ذوب برمی‌گردد. همچنین زمانی که پولک‌ها از تسمه جدا می شوند، قسمت باقی مانده تسمه به چرخه ذوب بازمی‌گردد.

سپس پولک ها به قسمت حرارت دهی ارسال می شوند. سختی پولک‌ها باید به حدی باشد تا بتوان عملیات ضرب یا نشاندن نقش بر پشت و روی سکه را انجام داد. به همین خاطر قبل از ضرب، عملیات حرارتی بر روی مطلس ها انجام می‌شود. مطلس ها در کوره ای با دمای حدود 900 درجه سانتیگراد قرار داده می شود و پس از حرارت دیدن و رسیدن به سختی مناسب آماده ضرب می‌شوند.

در انجام عملیات حرارت‌دهی محیط باید عاری از اکسیژن باشد. به همین خاطر با سوختن گاز متان در محیط، اکسیژن موجود مصرف می‌شود. این موضوع شرایط دمایی هوا را تا حدود زیادی بالا می برد. این شرایط، شرایطی مناسب برای تولید و ضرب سکه و شرایطی نامناسب برای کارکنان را به وجود می‌آورد. مرحله بعدی شستشو وآماده کردن برای ضرب می باشد.


سکه‌ها پس از ضرب به قسمت بازبینی ارسال می شود. در این قسمت پشت و روی سکه به صورت تک تک بازبینی می شود. تسمه ای که در حال انتقال سکه هاست یک بار روی سکه ها را در معرض دید می گذارد و پس از چرخش، پشت سکه ها دیده می شود. باید توجه داشت قبل از این مرحله کنترل وزن، کنترل ضرب، کنترل قوس و کنترل ضخامت انجام شده است. سکه‌ها پس از بازبینی به قسمت بسته بندی فرستاده می شود. سکه ها با دستگاه، شمارش می‌شوند و در جعبه‌های 100 تایی و سپس این بسته‌ها به صورت دقیق توزین شده ودرکارتن 1000عددی بابرچسب مشخصات بسته بندی می گردند.