وجهی پنهان از بحران آب در ایران

 منابع آب زیرزمینی کشور، طی پنجاه سال اخیر در معرض تخریب های متعدد قرار گرفته که حفر دهها هزار حلقه چاه مجاز و غیر مجاز و برداشت بی رویه و بیش از ظرفیت تجدید پذیری ذخایر آبی مهمترین و شناخته شده ترین عامل آن است اما بحران بزرگی که در سایه این بحران پنهان مانده است، پدیده «شور کردن عمدی منابع آبی» است که متاسفانه مهمترین و در دسترس ترین منابع آب های شیرین شهر های بزرگ را در معرض تهدید و تخریب قرار داده است.

دکتر داود صفائی، مبتکر سیستم رسوب زدایی الکترونیکی تجهیزات انتقال آب اظهار داشت: بحران آب در کشور به طور کامل توجه مسوولان آب و محیط زیست کشور را به خود جلب کرده و توجه آنان را از بحران دیگری که پدیده «شور کردن عمدی آب» است منحرف کرده تا آخرین منابع آب شیرین توسط صنایع و تاسیسات ساختمانی به سرعت تبدیل به آب شور شود.

شوری عمدی آب، چرا؟

وی گفت: پدیده شور کردن عمدی منابع آبی ناشی از کاربرد یک فن آوری منسوخ قرن نوزدهمی است که همچنان در کشور ما رواج دارد. تاسیسات گرمایش و سرمایش ساختمان ها و فعالیت هزاران دیگ بخار در صنایع کوچک و بزرگ کشور موجب بروز پدیده ای می شود که کارکرد این تجهیزات را مختل کرده و تا توقف کامل آنها ادامه می یابد. این پدیده عبارت است از تشکیل لایه های رسوب آب در جدار لوله ها، شیرآلات و سایر تجهیزات حرارتی و صنعتی.

صفائی خاطرنشان کرد: در قرن نوزدهم برای کاهش نرخ رسوب گذاری در تاسیسات و صنایع از فن‌ آوری تبادل یونی استفاده می شد تا با تزریق نمک در منبعی که رزین در آن ذخیره شده است، میزان کلسیم آب کاهش یافته و نرخ رسوب گذاری(تشکیل کریستال های کلسیم) در تاسیسات کاهش یابد. در این فرآیند به طور مثال در یک ساختمان بزرگ سالانه هشت هزار کیلوگرم پودر نمک در 70 هزار لیتر آب حل شده و سپس آب شور پس از دو یا سه روز گردش در سیستم حرارتی به چاه فاضلاب سرازیر می شود. این فرآیند معمولا هشت تا 10 بار در هر ماه تکرار می شود.

وی تصریح کرد: اگرچه این فن آوری از چندین دهه قبل در کشورهای توسعه یافته منسوخ شده و فن آوری های مدرن جایگزین آن شده است، اما در کشور ما شیک ترین و جدیدترین برج های تجاری و اداری و صنایع تازه تاسیس در تاسیسات خود همچنان از فن آوری قرن نوزدهمی استفاده می کنند و این فن آوری در تاسیسات تمامی ساختمان های وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست، صنایع، بهداشت، دانشگاه ها و... کشور در حال کار است و سالانه میلیون ها کیلوگرم نمک از معادن کویر با کامیون به ساختمان ها و شهرهای بزرگ حمل می شود و پس از شور کردن آب های شیرین و استفاده در تاسیسات به چاه ها و منابع آبی شهری سرازیر می شود!

اگرچه این فن آوری از چندین دهه قبل در کشورهای توسعه یافته منسوخ شده و فن آوری های مدرن جایگزین آن شده است، اما در کشور ما شیک ترین و جدیدترین برج های تجاری و اداری و صنایع تازه تاسیس در تاسیسات خود همچنان از فن آوری قرن نوزدهمی استفاده می کنند و این فن آوری در تاسیسات تمامی ساختمان های وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست، صنایع، بهداشت، دانشگاه ها و... کشور در حال استفاده است!

به گفته صفائی، این فرایند عظیم مخرب آب، تازه تنها بخشی از این سناریوی تلخ است و قسمت دوم آن تزریق میلیون ها لیتر اسید برای حل رسوب باقی مانده در تاسیسات و صنایع است که فرایند شور کردن عمدی آب تنها روند آن را کند کرده است.

وی گفت: میزان استفاده از اسید برای یک ساختمان بزرگ در حدود دوهزار لیتر اسید در سال است اما ابعاد اسید شویی در صنایع بسیار بزرگتر است و با تانکرهای بزرگ، اسید رابا لوله ها پمپ آن به داخل مبدل های حرارتی و سایر تجهیزات پمپ می کند و سپس آب اسیدی به چاه های فاضلاب سرازیر می شوند.

صفائی خاطرنشان کرد: سالانه بین 5 تا 20 درصد نرخ شوری در شهرها و نواحی صنعتی افزایش یافته و در شرایط کنونی بحران خشکسالی اثرات مخرب "شور کردن عمدی" منابع آب های شیرین اهمیت پیشگیری از این پدیده را برجسته تر می‌کند.

پدیده شوری تدریجی منابع آبی شیرین موجب هزینه های سنگین نمک زدایی برای تامین آب شرب شهرها می شود در حالی که وابستگی شهرها به منابع آب های زیر زمینی افزایش می یابد. فرایند انتقال نمک به شهرها باساخت ساختمان های جدید و افزایش جمعیت نیز افزایش می یابد.

وی افزود: تاثیر منفی دیگر شور کردن آبها بر خاک حاصلخیز نواحی نزدیک به شهرها است زیرا با آبیاری با آبهای شور، نمک در خاک رسوب کرده و میزان شوری خاک افزایش می یابد. بر اثر افزایش میزان نمک در خاک، تولیدات کشاورزی کاهش یافته تا جایی که دیگر امکان کشت و زراعت کاملا از بین می رود؛ بنابراین فرایند انتقال نمک از معادن به شهرها و استفاده در تاسیسات ساختمانی و صنایع موجب خسارت سنگین به حوزه آب های شیرین و کشاورزی کشور می شود.

صفائی در عین حال از بی تفاوتی مدیران حوزه آب به نابودی سیل آسای منابع آب شیرین در اثر پدیده مخرب «شور کردن عمدی آب» انتقاد و خاطرنشان کرد: ظاهرا مسوولان، این پدیده را امری اجتناب ناپذیر می دانند و نسبت به آن تسلیم شده اند و در ثانی نسبت به روش های پیشگیری رویکرد مناسب و در خوری نشان نمی‌دهند یا اگر اقدامی هم شده به افکار عمومی اطلاع رسانی نشده است.

البته شاید یکی از دلایل پنهان ماندن فرایند مخرب «شور کردن عمدی آب» این نکته باشد که این عمل در زیرزمین های ساختمان ها انجام می شود که کارشناسان، مدیران و مردم کمتر ممکن است به آنجا بروند و شاهد چنین عملی باشند و هرگاه مهندسی در تاسیسات حضور یابد، تنها نگرانی او عملکرد تاسیسات و تامین سرمایش یا گرمایش ساختمان است.

یک فن آوری برای پیشگیری

صفائی و همکارانش چند سالی است که با طراحی و بومی سازی فن آوری رسوب زدایی با شیوه الکترونیکی در قالب شرکت دانش بنیان بهرشد در تلاشند مدیریت منابع آب ایران و سازمان حفاظت محیط زیست را به جلوگیری از این پدیده مخرب ترغیب کنند اما به گفته وی، در حالی که پس از 10 ماه مکاتبه و جلسات کارشناسی با مدیریت آب، مدیریت مرکز تحقیقات وخودکفایی صنعتی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در اواخر سال 88 این فن آوری را به مدیران عامل تمامی شرکت ها ی آب و فاضلاب شهری و روستایی سراسر کشور با عنوان «جهت اطلاع و بهره برداری» معرفی کرده،

طی چهار سال اخیر کوچکترین اقدام عملی در حوزه آب در زمینه ترویج و یا حمایت از این فن آوری بومی سازی شده و ملی به عمل نمی آید و پیشگیری از روند مخرب "شور کردن عمدی آب" همچنان بدون مدیریت رها شده است تا فرصت طلایی جلوگیری از شور کردن عمدی میلیون ها لیتر آب شیرین از دست برود.

وی در پایان با اشاره به این که در کشورهای توسعه یافته با روش های گوناگون در پی حفظ و نگهداری منابع آبی شیرین به عنوان ذخایر مهم حیات و دارایی های استراتژیک ملی هستند ابراز امیدواری کرد لااقل در شرایط موجود که بحران کمبود آب بیش از گذشته ابعاد خطرناک خود را به رخ می کشد، مدیریت آب و محیط زیست کشور با جایگزینی فناوری‌های رسوب‌زدایی از انتقال سالانه میلیون‌ها کیلوگرم نمک به شهرها و «شور کردن عمدی منابع آبی شیرین» جلوگیری کنند.