تلنگر عراق به دیپلماسی ایرانی

 فارغ از واکنش‌های موجود در میان مردم و مقامات ایرانی و عراقی و اینکه ایران در شرایط سخت در کنار دولت عراق بوده و حتی شکست سرزمینی داعش در عراق به میزان زیادی مدیون حمایت‌های ایران است، این سوال به وجود می‌آید که آیا اساساً عرصه روابط بین الملل و دیپلماسی، عرصه منافع ملی است یا رفاقت؟

حیدر العبادی نخست وزیر عراق اواخر هفته گذشته در واکنش به بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران با بیان اینکه ما مخالف تحریم‌های بین‌المللی هستیم، تصریح کرد که با این وجود به منظور حمایت از ملت عراق به تحریم‌های آمریکا پایبند خواهیم بود. العبادی گفت که کشورهای بزرگ‌تر از ما نیز به تحریم‌های آمریکا پایبند هستند و اگر ما بر خلاف آنها عمل کنیم شکست خواهیم خورد. من به عنوان نخست وزیر عراق نمی‌توانم موضعی را اتخاذ کنم که به ضرر شهروندان عراقی تمام شود.

در همین رابطه سعد الحدیثی سخنگوی دولت عراق هم روز گذشته در مصاحبه با خبرگزاری اسپوتنیک عربی گفت که عراق از این پس برای معاملات مالی و تجاری با ایران از دلار استفاده نخواهد کرد. ما گامی برنمی‌داریم که به ضرر اقتصاد عراق باشد. البته عراق در آینده ابزارهای مشخصی برای معامله تجاری با ایران را بررسی خواهد کرد که با تحریم‌های آمریکا تعارض نداشته باشند. از سوی دیگر همزمان با اظهارنظر حیدرالعبادی در خصوص پایبندی به تحریم‌های آمریکا علیه ایران، نچیروان بارزانی نخست وزیر اقلیم کردستان عراق نیز تصریح کرده بود که موضع ما در این وضعیت همانند موضع بغداد خواهد بود.

این امر در چنین شرایط حساسی با واکنش‌های زیادی در ایران همراه بود. در میان مقامات فعلاً محمود صادقی نماینده مجلس با انتشار پیامی توئیتری اعلام کرد که دولت عراق مطابق ماده ۶ قطعنامه ۵۹۸، ۱۱۰۰ میلیارد دلار بابت غرامت خسارات مستقیم جنگ تحمیلی به ایران بدهکار است؛ دولت ایران با لحاظ تنگناهای مردم عراق در مطالبه این غرامت تعلل کرده است؛ اکنون نخست‌وزیر عراق به‌جای جبران، با تحریم‌های ظالمانه علیه مردم ایران همراهی می‌کند. در خود عراق نیز برخی از مقامات این کشور از جمله فواد معصوم، مقتدی صدر، عمار حکیم، نوری المالکی نیز با موضع‌گیری در مقابل این اظهارنظرها گفته‌اند مخالف تحریم‌های آمریکا هستند و حتی رئیس جمهوری این کشور تاکید کرده بود که در شرایط فعلی عراق و طبیعت روابط پر منفعت آن با ایران باعث می شود که پایبندی بغداد به تحریم‌های آمریکا علیه تهران سخت باشد.

رئالیسم سیاست خارجی

فارغ از واکنش‌های موجود در میان مردم و مقامات ایرانی و عراقی و اینکه ایران در شرایط سخت در کنار دولت عراق بوده و حتی شکست سرزمینی داعش در عراق به میزان زیادی مدیون حمایت‌های ایران است، این سوال بوجود می‌آید که آیا اساساً عرصه روابط بین الملل و دیپلماسی، عرصه منافع ملی است یا رفاقت؟

به طور کلی رهیافت‌های کلان روابط بین الملل در خصوص ساختار جهانی به 4 بخش عمده تقسیم بندی می شوند. رهیافت نخست، واقع گرایی (رئالیسم) نام دارد که بیشتر بر مبنای عمل گرایی قرار گرفته و معتقد است که دولت‏ها همچنان واحدهای اصلی تشکیل دهنده روابط بین الملل محسوب شده و محیط جهانی وضعیتی هرج و مرج گونه دارد. این دیدگاه البته به قواعد و قوانین نظام بین‌المللی اشاره می کند اما تاکیدش بر این است که یک قانون مشخص و قدرت مرکزی در عرصه جهانی وجود ندارد و کنش‌های بین‌المللی مبتنی بر کسب بیشترین حد ممکن منافع ملی است. رهیافت دوم، دیدگاهی آرمان‌گرایی (لیبرالیستی ) دارد و ترسیم و تصویر آن از جهان کاملاً متفاوت با دیدگاه نخست است. این رهیافت عمدتاً بر وابستگی متقابل تاکید دارد و معتقد است که این وابستگی متقابل ناشی از نیازهای متقابل بوده و منافع هم در سایه همکاری های متقابل با مرکزیت سازمان های بین المللی از قبیل سازمان ملل متحد تحقق پیدا می کند.

رهیافت سوم ساختارگرایی است که جامعه بین المللی را بر مبنای رقابت اقتصادی بین طبقات تقسیم بندی می کند و رهیافت چهارم نیز به سازه انگاری مشهور است و معتقد است که جامعه بین‌الملل متشکل از واحدهای فرهنگی و هویتی است که بازیگران آنها را دولت‌ها و سازمان‌هایی بین‌المللی و منطقه‌ای تشکیل می دهند. در این رابطه با توجه به مبانی فهم سیاست جهانی و مصداق‌های کنش بین‌المللی مشاهده می‌کنیم که هر چند هر کدام از رهیافت‌های ایده‌آلیسم، سازه‌انگاری و ساختارگرایی در دنیای نوین دارای سهم و اثر خاص خود بوده و اکنون نقش گروه‌های مختلف مدنی و زیرگروه‌های ملی در تعیین سازوکارهای سیاست خارجی اهمیت دارد، اما با توجه به ساختار دولت-‌ملت در نظم کنونی جهان همچنان مفهوم رئالیسم (واقع‌گرایی) بر پایه بیشینه‌سازی منافع ملی در درجه نخست اهمیت قرار دارد.

نمره منفی ایران در مزیت نسبی همسایگان

بر این پایه هر چند این اقدام و صحبت‌های حیدر العبادی را می‌توان از سویی به عنوان مانوری سیاسی در جهت تقویت جایگاه متزلزل او در آینده دولت عراق دانسته و آن را بیشتر برای همراهی بخشی از مردم و جریانات سیاسی عراق تفسیر کرد، اما نباید از نظر دور داشت که عراق نیز طبیعتاً در شرایط دشوار سیاسی و اقتصادی راهبردهای معطوف به منافع خود را دنبال خواهد کرد. اینکه ایران در این شرایط دشوار تا چه میزان به عراق یاری رسانده و در مبارزه با گروه‌های افراطی به این کشور یاری رسانده است، یا اینکه به قول محمود صادقی 1100 میلیارد دلار غرامت جنگ را با دیده اغماض مطالبه نکرده است، امری است که مربوط به منافع ایران از این رهگذر بوده است که نمی‌توان در چنین شرایطی به طور دقیق انتظار پاسخ متقابل را از طرف عراقی داشت. اصولاً حیطه اخلاق با توجه به ساحت گسترده آن در امور مختلف، کنش‌های متفاوتی را طلب می‌کند، به طوریکه شاید یک کنش در جایی اوج اخلاق و در جایی دیگر اوج بی‌اخلاقی به حساب آید.

در چنین شرایطی در روابط بین‌الملل بحث مزیت نسبی کشورها مطرح است و حال در صحنه رئالیسم نظام جهانی عراقی‌ها فارغ از عوامل مختلفی که پشت این صحبت‌ها اعلام می‌شود به دنبال مزیت نسبی ایران هستند. در این عرصه دوستی و اخلاق‌مداری نیز جایگاه و کارکرد مخصوص به خود را دارد و لذا باید دید که در صورت عملی شدن پایبندی عراق به تحریم‌های آمریکا علیه ایران ما چگونه بازی کرده‌ایم که اکنون همراهی با تحریم‌های ایران برای دولت بغداد مزیت نسبی بیشتری نسبت به تداوم همکاری‌های مالی و بانکی دارد؛ شاید در این میان یکی از عوامل مهم برای ایران عدم توانایی پیوند میان نفوذ سیاسی و امنیتی به نفوذ اقتصادی و تجاری است؛ جایی که ترکیه می‌تواند با نیمی از این نفوذ خلا شرکت‌های اقتصادی ایران را در سراسر عراق به راحتی پر کند.