پاسخ کارشناسان به دلایل افزایش کودکان بی‌هویت

  ‌4هزار کودکان بی‌نام‌وبی‌نشان، به دور از امکانات پزشکی، آموزشی  و کمترین حمایت‌های اجتماعی در ابرشهر تهران روزگار می‌گذرانند و جز آینده‌ای تاریک و مبهم که به انتظارشان نشسته، کورسوی امیدی برای بهبود زندگی‌شان وجود ندارد. به‌ گفته مدیرکل اجتماعی و فرهنگی استانداری تهران درحال حاضر ٣ تا ٤‌هزار کودک بی‌سواد و فاقد هویت در تهران‌ هستند که برای کمک به آنها  با ارایه آموزش‌های لازم به خانواده‌های آنها می‌توانیم زنان سرپرست خانوار را آموزش دهیم یا کودکان را توانمند کنیم تا بتوانند برای بازار اقتصادی آینده کارآفرینی کنند. البته سیاوش شهریور به جز کمک گرفتن از فضای مجازی برای حل‌کردن مشکل بی‌هویتی کودکان پیشنهاد دیگری مطرح نکرده و رسیدن به راهکاری جامع در شرایط فعلی کمی دور از ذهن است.

برای ریشه‌یابی دلایل معضل بی‌هویتی کودکان باید چند موضوع مختلف و مهم را درنظر داشت. بخش مهمی  از این مشکل مربوط به کودکان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی است که بدون کسب مجوزهای لازم بوده و عدم‌ثبت رسمی این‌گونه ازدواج‌ها مانع دریافت اوراق هویتی برای کودکان شده است. نداشتن اوراق شناسایی امکان تحصیل و بهره‌مندی از خدمات درمانی و بهداشتی و حتی کمترین حقوق شهروندی را از این کودکان سلب کرده و خود و مادران‌شان را در وضع نابسامانی قرار داده است. مادرانی که تن به ازدواج با اتباع بیگانه می‌دهند از داشتن یارانه، بیمه و هر گونه حق و حقوقی بازمانده و دست‌شان کوتاه است و کودکانی همچون سرنوشت خویش به دنیا می‌آورند تا این سیکل معیوب بر مدار تکرار در استان‌های مرزی کشور باقی بماند. چندی پیش محمدی‌فر، مدیرکل اتباع خارجه وزارت کشور گفته بود که  براساس قانون، فرزندان حاصل از ازدواج غیرقانونی اتباع خارجی با ایرانی تا ۱۸سالگی از دریافت تابعیت ایرانی محروم هستند و سال گذشته ۱۱۶۰ مورد ازدواج رسمی اتباع در ایران به ثبت رسیده و آمارها می‌گوید در خارج از کشور هم ۷۷۳مورد داشته‌ایم. البته قانونگذار برای حل این معضل بیکار نبوده و قانون حمایت از خانواده برای مرد خارجی که خلاف مقررات گفته‌شده تن به ازدواج با زن ایرانی بدهد، مجازاتی را درنظر گرفته است. این قانون می‌گوید هر فرد خارجی که بدون اجازه یا برخلاف سایر مقررات قانونی با زن ایرانی ازدواج کند، به مجازات حبس از یک تا ٣‌سال محکوم خواهد شد.

در این بین بخش دیگری از کودکان بی‌هویت حاصل آسیب‌های اجتماعی هستند که حضورشان ریشه در عوامل گوناگونی چون مهاجرت،‌ بیکاری والدین، اعتیاد، بزهکاری والدین و... دارد. کودکانی که در حاشیه شهرها یا مناطق فقیرنشین متولد می‌شوند و والدین‌شان اهمیتی به زندگی آنها نمی‌دهند و گرفتن شناسنامه برای کودکان دغدغه این خانواده نبوده و نیست، به همین دلیل در شهر بزرگ و پیشرفته‌ای چون تهران ٤‌هزار کودک بی‌هویت درحال بزرگ‌شدن هستند.

بخش دیگری از مشکل نیز کودکان حاصل از ازدواج موقت هستند که در این مورد نیز خانواده‌های ضعیف چه از نظر اقتصادی و چه فرهنگی تلاشی برای حل مشکل کودکان خود ندارند. هرچند قانونگذار تولد کودک در ازدواج موقت را جزو عوامل الزام‌آور برای ثبت ازدواج قرار داده اما برای برخی زنان امکان پیگیری حقوقی این مسأله وجود ندارد و خود و فرزندان‌شان با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو هستند.

هرچند گمان می‌رفت کودکان بی‌هویت، بدون شناسنامه در استان‌های مرزی به حکم همجواری با کشورهای همسایه  حضور پررنگ‌تری از شهر‌های بزرگ داشته باشند اما اکنـون وضع کودکان
بی‌‌هویت در تهران در مرز هشداد قرار دارد و یافتن راهکاری برای سروسامان دادن به این کودکان و تلاش برای کاهش تعداد آنها باید در اولویت قرار بگیرد.

هویت ایرانی در دست پدران ایرانی

دکتر عباس تدین، استاد دانشگاه و حقوقدان در پاسخ به سوال «شهروند» با توجه به این‌که روز‌به‌روز آمار کودکان بی‌هویت روبه‌افزایش است، چه تعریف حقوقی می‌توان از هویت ارایه داد، گفت: در قانون مدنی ما بحث احوال شخصیه تعریف شده است. مبنای ایجاد هویت برای افراد خون است، یعنی کسی که پدرش ایرانی باشد ایرانی محسوب می‌شود و دارای هویت ایرانی‌تبار است اما اگر کسی در سرزمین‌های ایران و در خاک جمهوری اسلامی به دنیا بیاید ولی پدرش ایرانی نباشد، چنین نوزادی تابعیت ایرانی پیدا نمی‌کند.

سیستم‌های هویت درواقع برمبنای جایگاه اجتماعی شهروند که از پدر ایرانی متولد شده باشد، شناخته می‌شود، درواقع هویت برمبنای قانون مدنی  این‌گونه تعریف می‌شود، بنابراین این دسته از افراد دارای هویت معلوم هستند و بی‌هویت محسوب نمی‌شوند، زیرا نسب‌شان و به عبارتی شجره آنها مشخص است، به همین جهت می‌توان جایگاه اجتماعی این دسته از افراد و حقوق شهروندی‌شان را در ایران به‌طور مشخص تعریف کرد. به طبع زمانی هم که حقوق شهروندی افراد مشخص شود می‌توانند از حقوق و تکالیفی که لازمه زندگی در اجتماع است، بهره‌مند شوند.

این وکیل دادگستری با اشاره به این‌که کودکانی معمولا بی‌هویت خوانده می‌شوند که پدران‌شان از اتباع بیگانه باشد اما صرف این موضوع نمی‌توان این دسته از کودکان را بی‌هویت تلقی کرد، ادامه داد: اگر این بی‌هویت‌بودن به این معنا باشد که مشخص نباشد آیا تابعیت ایرانی دارند یا نه؟ یا آیا تابعیت پدر و مادر آنها مشخص نباشد در یک سوی ماجرا قرار دارد و در بعد دیگر بی‌هویتی به این معناست که نسب این دسته افراد و جایگاه خانوادگی آنها معلوم نیست، این موضوع هم بخشی از معنای بی‌هویتی است.

این حقوقدان در ادامه صحبت‌های خود گفت: در این معنا اگر به‌دنبال یافتن ریشه‌های بی‌هویتی افراد به‌خصوص کودکان باشیم باید به وضع زندگی خانواده‌ها نگاهی بیندازیم، زیرا همه مشکلات نداشتن هویت یا اوراق شناسایی و مواردی از این دست در ازدواج زنان ایرانی با اتباع بیگانه خلاصه نمی‌شود، بنابراین باید به مهاجران توجه کنیم، یعنی افرادی که با رؤیای داشتن زندگی بهتر، خانه و کاشانه خود را رها کرده و به شهرهای بزرگ ازجمله تهران مهاجرت کرده‌اند و به‌دلیل مشکلات اقتصادی بیکاری، اعتیاد و... حاشیه‌نشین‌شده و شرایط خوبی ندارند.

وی افزود: در رابطه با مهاجران بخشی نیز مربوط به حضور اتباع بیگانه است، یعنی مهاجرانی که از کشوری دیگر به ایران مهاجرت می‌کنند و موفق به دریافت تابعیت ایران نشده‌اند، زیرا اکثر آنها  که معمولا به صورت قاچاق و به‌طور غیررسمی از کشور خود خارج می‌شوند و به ایران مهاجرت می‌کنند، اجازه قانونی برای کار یا تحصیل ندارند و کودکان آنها نیز بدون اوراق شناسایی بزرگ شده و درنهایت به جمعیت بی‌هویت‌های ایران افزوده می‌شوند.

بی‌هویتان امروز، بزهکاران فردا

«معمولا مهاجرانی که به صورت قاچاق و نادیده‌گرفتن تن به سفر و مهاجرت می‌دهند، زندگی به کام‌شان تلخ و با دشواری‌های بسیاری مواجه می‌شوند.» تدین با بیان این مطلب ادامه داد:
  قربانیان این مهاجرت کسانی نیستند به جز کودکانی که هنوز پا به این دنیا نگذاشته یا در سنین پایین به سر می‌برند. این محرومیت‌ها برای کودکان به مراتب از بزرگسالان بیشتر است. محرومیت از تحصیل گرفته تا بی‌هویتی برخی از کودکانی که از اتباع خارجی هستند، شرایط زندگی را برای این کودکان هر روز سخت‌تر می‌کند. این موضوع روزبه‌روز برای کودکان نوپا بااهمیت‌تر و کم‌کم موجب سرخوردگی‌شان می‌شود. این  سرخوردگی‌ها به مرور زمان بیشتر شده و در آخر این کودکان را به بزهکارانی حرفه‌ای مبدل می‌کند.

این استاد دانشگاه با اشاره به این‌که این کودکان چه به دلیل مهاجرت و چه به دلیل نداشتن پدر ایرانی از داشتن هویت مستقلی محروم هستند و بالقوه آمادگی هنجارشکنی را دارند، افزود: با توجه به این حقیقت که این کودکان از حق و حقوق شهروندی و انسانی خود به درستی بهره‌مند نیستند، مطمئنا این دسته از افراد در بزرگسالی می‌توانند هم خود به معضلی اجتماعی تبدیل شوند و هم نوعی بستر را برای ایجاد معضلات  و انحرافات اجتماعی فراهم کنند. اما اگر با رویکرد دیگری به این موضوع نگاه کنیم این دسته از کودکان سرخورده امروز و جوانان نسل فردا می‌توانند به‌راحتی بزه‌دیده و قربانی باشند یا خود مرتکب جرم شوند.

این وکیل دادگستری اضافه کرد: زمانی که مهاجران تحت‌نظارت، کنترل و مدیریت قرار نگیرند، به عبارتی جایگاه و وضع اجتماعی آنها مشخص نباشد، مطمئنا حاشیه‌نشین خواهند شد و در جاهای دور افتاده و  دور از دسترس سکنی خواهند گزید، زیرا می‌خواهند جایی به دور از دسترس عموم و قانون باشند که همین موضوع یکی از عوامل اصلی بزهکاری این دسته از افراد می‌شود.
چه کار باید کرد.

این استاد دانشگاه با بیان این‌که «ما روز‌به‌روز شاهد افزایش کودکانی هستیم که از هویت مستقلی برخوردار نیستند و باید در این راستا اقدامی مثمرثمر انجام داد، تا حداقل تعداد فعلی افزایش نیابد» به بیان راهکار‌های کاهش کودکان بی‌هویت پرداخت کرد:   ازجمله اقداماتی که درکاهش تعداد کودکان بی‌هویت می‌توان انجام داد، شناسایی و سپس دسته‌بندی این دسته از کودکان است، در این صورت می‌توان در رابطه با هر گروه صحیح‌ترین تصمیم را اتخاذ کرد. دسته‌بندی این دسته از افراد به جهت این است که بتوانیم‌تشخیص دهیم هر کودک در کدام گروه قرار می‌گیرد و برای تسهیل در زندگی‌اش چه باید کرد، به اقداماتی نظیر بهداشتی،‌ درمانی نیاز دارند یا تحصیلی، آیا این کودکان را می‌توان به مراکز تربیتی سپرد و مورد پذیرش مراکز قرار می‌گیرند یا خیر، همچنین باید درنظر داشت که برخی از کودکان بی‌هویت جزو اتباع بیگانه هستند که ممکن است در دسته‌ای قرار گیرند که باید از کشور اخراج شوند که در این صورت ابتدا باید به سفارتخانه‌هایشان اعلام شود، سپس به کشور‌های خود بازگردانده شوند.

برای کودکان بی‌شناسنامه چه باید کرد

این حقوقدان در زمینه کودکانی که به‌خاطر سر باز زدن از تهیه شناسنامه توسط والدین ایرانی خود رنج می‌برند با اشاره به این‌که خانواده‌ها موظف به تهیه شناسنامه برای کودکان خود هستند، ادامه داد: در قانون ثبت‌احوال تهیه شناسنامه برای کودکان هر خانواده الزامی است. با وجود این تکلیف، خانواده‌ها موظفند هنگام تولد برای فرزندشان شناسنامه تهیه کنند. اما در صورتی که خانواده از تهیه شناسنامه برای فرزندشان سر باز زدند یا از جانب خانواده به هر دلیلی کوتاهی صورت گرفت، کودک بی‌هویت می‌تواند پس از رسیدن به سن قانونی و طی مراحل قانونی برای تهیه شناسنامه اقدام کند، هر چند در این راه با معضلات و مشکلات فراوانی روبه‌رو می‌شود. برای مثال کسانی که دچار این وضع هستند از طریق جمع‌آوری استشهادنامه یا استشهادیه محلی به ثبت‌احوال مراجعه کنند و در صورتی‌که از این طریق موفق نشدند می‌توانند به دادگستری مراجعه کرده و با صدور حکم دادگستری شناسنامه دریافت کنند.

وی در پاسخ به این سوال که آیا قانونگذار برای پدر و مادری که از تهیه شناسنامه سر باز می‌زنند، مجازاتی تعیین کرده است یا خیر؟ توضیح داد: با توجه به این‌که خانواده‌ها موظفند برای تهیه شناسنامه اقدام کنند، در صورت سر باز زدن از این موضوع در قانون ثبت‌احوال برای آنها مجازات‌هایی تعیین شده است ولی ممکن است مجازات‌های درنظر گرفته شده فاقد جنبه بازدارندگی بوده و در عمل کارآمد نباشند. اگر بخواهیم احوال شخصیه کودکان را در آینده تضمین کنیم، لازمه این موضوع اعلام ولادت‌شان به مراکز معتبر ثبت است و همه می‌توانند در این موضوع موثر واقع شوند، برای مثال ماما، پزشک مربوطه، مادر نوزاد و... همه می‌توانند اعلام تولد کنند. در غیر این‌صورت همان‌طور که قبلا هم بیان شد، تنها راه هویت پیداکردن این کودک رسیدن به سن قانونی و اقدام در این راستاست، اما ناگفته نماند که اقدام به این عمل شاید کار ساده‌ای به نظر برسد ولی درواقع این‌طور نیست.

قانون داریم، ضمانت اجرا نه!

این استاد دانشگاه با اشاره به این موضوع که باید توجه داشت چنین کودکانی در مدت زمانی که فاقد هویتند، از تمامی حقوق شهروندی بی‌بهره می‌مانند، باید دولت نقش پررنگ‌تری برای کمک به این قشر ایفا کند، توضیح داد: همچنین با توجه به این‌که دادستان به‌عنوان مدعی‌العموم و حامی منافع جامعه است، باید در این راستا گام‌های اساسی بردارد. معمولا در این موارد کسانی که متولی امر هستند و قدرت اجرایی دارند باید به فکر راهکار‌هایی باشند و با شناسایی این اشخاص  راهکار‌های قانونی را نسبت به آنها اعمال کنند. ما نباید این وظیفه را تنها برعهده شهروندان داشته ولی دولت، حکومت، قوه قضائیه و دادستانی‌ها را بی‌تکلیف بدانیم، این موضوع به طبع درست به‌نظر نمی‌رسد.  این حقوقدان ادامه داد: ما باید قبل از تولد کودک به فکر ثبت‌نام او در مراکز ثبت و پیداکردن هویتش باشیم، تا در آینده با مشکلی مواجه نشود. همچنین با توجه به این‌که در قانون ثبت‌احوال ‌قوانینی وجود دارد ولی صرف وجود قانون کافی نیست. ما نیازمند ضمانت اجراهای کافی  در این زمینه هستیم.‌‌‌‌ برای مثال به جای آن‌که زمانی که نوزادی به دنیا می‌آید نام او ثبت شود، ابتدای بارداری مادر رصد شود ‌و تحت‌نظر قرار گیرد. ازجمله  نهادهایی که می‌توانند به‌عنوان متولی ‌در این امر گام بردارند ‌به بهزیستی ‌می‌توان اشاره کرد، زیرا با نظارت این‌ سازمان ‌می‌توان از ابتدای بارداری مراقبت‌های درمانی را انجام داد. همچنین باید به‌محض تولد نوزاد ناظران، تولد نوزاد را به ثبت رسانده و پیگیری‌های لازم را در این راستا انجام دهند.

تهیه‌نکردن شناسنامه دلایل مختلفی دارد

ابوالفضل ابوترابی، نماینده مجلس دهم از دیگر صاحب‌نظران در این زمینه است که در گفت‌وگو با «شهروند» بیان کرد: متاسفانه در حال‌حاضر ما با معضل ازدواج دختران ایرانی با اتباع بیگانه روبه‌رو هستیم. البته این موضوع بیشتر در شهر‌های مرزی صادق است تا شهرهای مرکزی ایران.

وی ادامه داد: از دیگر معایبی که در این زمینه می‌توان برشمرد؛ فقر، بیکاری و اعتیاد والدین است که باعث ایجاد یک فرآیند فرسایشی شده و همین امر موجب شده ما شاهد افزایش روزافزون تعداد کودکان بی‌هویت باشیم. این نماینده مجلس در ادامه خاطرنشان کرد: در این زمینه ما به این موضوع به‌عنوان یک معضل اجتماعی نگاه می‌کنیم و متاسفانه در تهران به اقتضای پایتخت‌بودن بیشتر از سایر استان‌ها شاهد این پدیده شوم هستیم. این حقوقدان ادامه داد: شوربختانه بعد از کودکانی که از پدران اتباع بیگانه و مادران ایرانی به دنیا آمده‌اند و برای تهیه شناسنامه با مشکل مواجه هستند، تعداد بسیاری از کودکان بی‌هویت، آنهایی هستند که در خانواده‌های درگیر بحران‌هایی چون  اعتیاد به موادمخدر به دنیا آمده‌اند، زیرا در صورتی که والدین  درگیر اعتیاد شدید بوده و شرایط اقتصادی مناسبی هم نداشته باشند، دغدغه‌ای نیز جهت گرفتن شناسنامه برای کودکان خود ندارند.

مجازات راه‌حل نیست

ابوترابی با اشاره به این‌که اگر والدین آسیب‌دیده اجتماعی و درگیر معضلاتی چون اعتیاد، بزه و... به هر دلیل از تهیه شناسنامه برای کودکان خود سر باز زنند مستوجب مجازات خواهند بود، گفت:   سر باز زدن پدر و مادر از تهیه شناسنامه برای فرزند در قانون  جرم‌انگاری شده و در صورت قصور در این کار، والدین مجرم شناخته و برای آنها مجازاتی درنظر گرفته شده است. اما واقعیت این امر این است، والدینی که از فقر مالی رنج می‌برند یا به اعتیاد گرایش دارند، برایشان تفاوتی ندارد که فرزندشان هویت داشته باشد یا نه! ضمن این‌که کشف این موارد دشوار بوده و حتی مجازات هم مشکلی را حل نمی‌کند. فقط این موضوع نشان‌دهنده این است که ما خلأ قانونی نداریم.
دولت باید چه کند؟
این نماینده مجلس با اشاره به نبود آمار دقیق از کودکان بی‌هویت توضیح داد: متاسفانه از تعداد کودکان بی‌هویت آمار دقیقی برای بررسی وجود ندارد و آماری هم که وجود دارد آمار سیاه است که نمی‌توان از تعداد کودکان بی‌هویت  آمار دقیقی به دست آورد.
ابوترابی در ادامه با بیان این جمله که در کاهش تعداد این کودکان دولت می‌تواند سهم بسزایی داشته باشد، گفت: دولت باید این دسته از کودکان را شناسایی کند و سپس در بهبود وضعیت‌شان اقداماتی را انجام دهد، متاسفانه ما در زمینه کودکان چندین سازمان داریم که به صورت موازی و در یک راستا فعالیت می‌کنند. این موازی‌کاری سازمان‌هایی نظیر کمیته امداد امام‌خمینی، بهزیستی و... موجب شده است که تمامی دستگاه‌های مربوطه از زیر بار مسئولیت شانه خالی کنند. اگر ما دستگاه مشخصی برای کودکان داشته باشیم که مجبور به پاسخگویی باشد، بخشی از مشکلات حل خواهد شد، به عقیده بنده مشکل اساسی از همین موضوع نشأت می‌گیرد، زیرا تعدد دستگاه‌ها که در قانون‌های مختلف در نظر گرفته شده جز موازی‌کاری و بی‌نتیجه ماندن اقدامات تاکنون حاصلی نداشته است.

این عضو کمیسیون قضائی مجلس دهم ادامه داد: با توجه به این‌که کودکان امروز، نسل جوان فردای ایران هستند، ما دچار معضلی بزرگ هستیم، زیرا هم‌اکنون حدود یک‌میلیون کودک حاصل ازدواج زنان ایرانی با اتباع بیگانه در کشور وجود دارد که از هیچ امکاناتی از قبیل بهداشتی، رفاهی و درمانی برخوردار نیستند. با این سرخوردگی که در کودکی برای این کودکان به وجود آمده ممکن است در بزرگسالی به بزهکارانی حرفه‌ای در جامعه تبدیل شوند یا به شغل‌های کاذبی نظیر فال‌فروشی، گل‌فروشی و دست‌فروش‌های کنار خیابانی و... روی بیاورند و آینده تاریکی داشته باشند، حتی ممکن است در کنار این شغل‌های کاذب، خطرناک‌ترین بزه‌ها را انجام دهند، زیرا از هویت برخوردار نیستند و زندگی متفاوتی از سایر افراد تجربه می‌کنند.

راهکار‌های نجات برخی از کودکان بی‌هویت

ابوترابی با اشاره به این‌که دولت باید راهکارهایی در زمینه بهبود وضع این کودکان انجام دهد تا در آینده شاهد بزهکارشدن این کودکان در جامعه نباشیم، افزود: ازجمله راهکار‌هایی که می‌توان در بهبود وضع کودکان بی‌هویت انجام داد، فرهنگ‌سازی و انجام کارهای فرهنگی توسط نهاد متولی است. وی ادامه داد:   همچنین نهاد‌های متولی باید کمی دلسوزانه‌تر با این موضوع برخورد کنندو پیگیری‌های لازم را انجام دهند تا شاهد اثربخشی فعالیت‌ها باشیم. این نماینده مجلس بر ضرورت حل موضوع کودکان حاصل از ازدواج مادران ایرانی و پدران اتباع بیگانه تأکید و بیان کرد: تنها در این زمینه دارای خلأ قانونی هستیم  و متاسفانه در کشور ما به کسانی که مادران ایرانی و پدران اتباع خارجی داشته باشند، شناسنامه داده نمی‌شود. در این زمینه طرحی در مجلس مطرح شده که در کمیسیون قضائی در دست بررسی است که امید می‌رود این طرح به تصویب برسد و به قانون مبدل شود تا خلأ قانونی فعلی از میان برداشته شود.