درس‌های این 3 هفته نفسگیر تهران

روزنامه ایران در یادداشتی به قلم  سیدعلی میرباقری استاد دانشگاه نوشت:

تهرانی‌ها و ساکنان کلانشهرهای ایران سال‌هاست در فضای غبار و دود زندگی می‌کنند اما هیچ گاه تا این اندازه خطر تنگی تنفس شهر را حس نکرده بودند. آسمان تهران اکنون بیش از سه هفته است که گروگان موج آلودگی است بی آنکه تدبیر و راهکاری جدی برای مهار آن ارائه شود.

با این همه، اقلیم‌شناسان بحران آلودگی هوا را از لیست بلایای طبیعی خارج می‌کنند و بر این باورند که برخلاف حوادثی مثل زلزله، سیل و سونامی این بحران مستقیماً ساخته و پرداخته اراده انسان‌هاست. به همین نسبت از زمره معضلاتی است قابل پیش‌بینی و قابل پیشگیری. با آنکه بحران آلودگی هوا محصول و مختص عصر ماشین و تکنولوژی است اما این سبک زندگی مردم است که به تشدید یا تخفیف این بحران منجر می‌شود.

از همین روست که کشورها، امروز در میدان مواجهه با آلودگی‌های زندگی ماشینی به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ جوامعی که عوارض زیست محیطی تکنولوژی را مهار کرده‌اند و کشورهایی دست بسته و منفعل محیط زندگی خود را به اراده بی‌رحم ماشین سپرده‌اند.

نیاز به یادآوری نیست که جامعه ما در گروه دوم جای دارد، با آنکه دولت‌های مدرن اکنون با نیم قرن تجربه تکنولوژی را در خدمت محیط زیست قرار داده‌اند ما هنوز در خوان اول مانده‌ایم که اگر ناوگان فرسوده و آلاینده حمل و نقل و صنعت را کنار بگذاریم، چه پیامدی دامن ما را خواهد گرفت. براین اساس، کارشناسان محیط زیست بدرستی نهیب می‌زنند که آسمان آلوده امروز محصول ضعف اراده جمعی ما است و هر دو طرف مدیران و نخبگان اجتماعی در پیدایش این وضعیت مسئولیت دارند.

به هر حال آسمان تهران و کلانشهرها وضعیتی پیدا کرده که مجال بحث و مجادله در گذشته باقی نمی‌ماند تنها راه چاره این است که همه طرف‌ها (اعم از نخبگان اجتماعی و دولتمردان) بحران امروز را دستمایه یک حرکت عمیق و اساسی قرار دهند. اتفاقاتی در این سه هفته پرالتهاب افتاد که انتظار می‌رود تصور ما در باره توانمندی و آمادگی جامعه در قبال بحران را به کلی تغییر داد. دست آخر منجر به این شد که رئیس جمهوری رأساً وارد عمل شود در این مجال 3 آموزه بحران اخیر را مرور می‌کنیم.

اول، تا قبل از این سه هفته ذهن همه ما درگیر مسأله کم‌آبی و خشکسالی یا تخریب فضای سبز و مرگ جنگل‌ها بود و کمتر کسی باور می‌کرد که در نیمه دوم همین سالی که با خشکسالی و بحران آب شروع شد، ایرانی‌ها با نبود هوای سالم برای تنفس روبه‌رو شوند یا نفس شهرهای بزرگ به شماره بیفتد. اما سه هفته تنفس در هوای سربی و آمد و شد زیر ابرهای تیره ثابت کرد که هوا و آسمان تهران و ایران با خطری عمیق‌تر و شدیدتر از آب و خاک آن در خطر است.  در این میان واقعیتی که بویژه برای پایتخت‌نشینان عیان شد، این است که کمبود آب و فرسایش خاک قابل تحمل است اما آلودگی و مرگ هوا براحتی قابل جبران و ترمیم نیست.

دوم، فهمیدیم که در قیاس با مدیریت آب و خاک و جنگل، چرخه‌های مدیریت امور هوا از نابسامانی رنج می‌برد. همه آنها که چند سال بر مسند قدرت بودند و بالطبع نظاره‌گر این چرخه فعالیت ماشین‌های آلاینده در مقام مدعی ظاهر شدند و گناه ماجرا را به گردن دیگری انداختند. اتفاقات یک ماه اخیر روشن کرد که چرخه مدیریت بحران بویژه در پایتخت دچار خلل‌های نگران کننده است بسیاری از عناصر و لوازم مدیریت بحران مثل مسئولیت‌پذیری، واکنش بهنگام، همپوشانی و ارتباط ارگانیک دستگاه‌های مختلف فراهم نیست و بدترین اتفاق این بود که دریافتیم بحران‌های بزرگ زیست محیطی زمینه آن را دارد که دستمایه بازی‌ها و تسویه حساب‌های سیاسی قرار گیرد یا آنکه یک جریان پوپولیستی را وسوسه کند تا از هوای غبارآلود، ماهی مقصود صید کند.

سوم روشن شد که بحران آلودگی یک پدیده چندضلعی است که رفع و مهار آن به تنهایی از عهده یک نهاد و سازمان خارج است. برای اولین بار شهروندان گوش‌های خود را برای شنیدن نظرات اهل فن تیز کرده و باور کردند که بحران‌هایی از این دست، راهکارهای علمی و کارشناسی دارد و لازم است همه دستگاه‌های انتظامی، قضایی، شهری و اداری و اجرایی و قانونگذاری در فرآیند مدیریت بحران مشارکت کنند؛ چیزی که در این سه هفته مشفقان جامعه را رنج داد، بی‌اعتمادی شهروندان به اقدامات دستگاه‌های ذیربط است بنابراین تردید نباید داشت که در دوره جدید مدیران و مسئولان پرونده آلودگی هوا باید برای جبران و اصلاح سهل‌انگاری‌ها و سستی‌های گذشته تلاش کنند و اگر خواهان مشارکت و همراهی شهروندان در این کار خطیر هستند، باید تصمیم‌ها و قوانین مربوط به نوسازی ناوگان، تقویت ناوگان شهری یا جلوگیری از بلندمرتبه‌سازی را با قاطعیت درخور اجرا کنند.