بازي کودکانه تلويزيون با واژه نخبگی!

در حالي‌که نخبگان تراز اول کشور با بحران‌هاي «توليد مقاله سطحي»، «خريد و فروش مدرک» و «تقلب فزاينده علمي» دست به گريبان هستند و مساعت رسانه‌ها را براي اطلاع رساني طلب مي‌کنند، برنامه «حالا خورشيد» با مجري‌گري رضا رشيدپور دست به اقدامي کم‌سابقه زد. رشيدپور مهمان برنامه را که کودکي 10 ساله است، «نابغه»،«صاحب 16 اختراع»،«صاحب سبک در طراحي مفهومي خودرو» ، « دارنده پذيرش از خودروسازهاي جهاني ولوو و تسلا» معرفي مي‌کند و با توجه به اظهارات مهمان برنامه و عدم شفاف‌سازي مجري، بيننده با اين ادعاها روبرو مي‌شود که کودک «مشاور سازمان برنامه و بودجه» است و علاوه بر تخصص در طراحي مفهومي خودرو اختراعاتي نظير « پهپاد عمود پرواز سه وضعيتي»،« در صنايع کشتيراني: قايق تندرو جنگي» و «در صنايع الکترونيک: کنترل چند منظوره تلويزيون هوشمند» اختراع کرده است و چند دانشگاه ايران براي فعاليت بعنوان «استاد» از ايشان دعوت بعمل آورده‌اند !

در اين نکته که در تاريخ نوابغي قابليت منحصر به فرد خود را در کودکي به اثبات رساندند، شکي نيست. به عنوان مثال «موتسارت» در هفت سالگي اولين سمفوني و در دوازده سالگي اولين اپراي کامل خود را نوشت. يا «گاوس» تصاعد حسابي را در هشت سالگي بدست آورد. اما اين دست توانايي‌ها قابل راستي‌آزمايي بودند. تکيه ما در اين يادداشت بر مفهوم «راستي‌آزمايي يک ادعا» ست. به بياني ديگر، موردي که اين حجم از هجوم را روانه اين قسمت از برنامه «حالا خورشيد» کرد، مناقشه غير قابل تاييد بودن ادعاها و عدم تلاش مجري براي شفاف‌سازي مفهوم کلماتي نظير «اختراع»،«استاد»،«طراحي مفهومي» که از زبان کودک جاري مي‌شود، است. شايد تعبير کودک از آن کلمات با آنچه ما برداشت مي‌کنيم تفاوت فاحش دارد. دقت کنيد که اين کلمات بار حقوقي دارند. در هرصورت ما فرض را بر يکسان بودن تعاريف مي‌گيريم. با نگاهي به سايت http://ip.ssaa.ir/Patent/Search.aspx و کلمات کليدي بيان شده اختراعي به نام کودک نيافتم.
اگر منظور کودک از «طراحي مفهومي خودرو»، طراحي يک خودرو با نرم‌افزار است، خوب بود که نشان داده مي‌شد و «صاحب سبک» بودن به صورتي مشخص ديده مي‌شد. نکته‌اي که از صحبت با تعدادي از اساتيد رشته مکانيک داشتم، برداشت کردم تلقي متفاوت آنها از عبارت «طراحي مفهومي» است. از ديد آنها ضرورت بيان و توضيحات نوع قطعات، اجزا، نوع موتور، توان موتور، نقشه و جزييات ديگر است. اگر مهمان برنامه در راستاي اين نوع طراحي مفهومي گام برداشته است، خوب بود که مستندات و شواهد آن بيان مي‌شد؛ چراکه هيچ مستندي براي مخاطبين قابل يافتن نيست که صحت ادعاها را تاييد کند.

ادعاي ديگر دعوت «چند دانشگاه» از ايشان براي «استادي» است. امروز در گوشه گوشه کشورمان انواع و اقسام دانشگاه وجود دارند و بيننده با سوالي ساده از اساتيد و يا کارکنان حتي گمنام‌ترين دانشگاه‌ها به عجيب بودن اين ادعا پي مي‌برد.

هرچند ايجاد انگيزه در کودکان و نوجوانان براي پيگيري امور علمي امري حياتي و سرکوب استعدادها مذموم است، ولي بلند کردن آوازه «نبوغ» بدون ارائه مستندات مشهود، دوستي خاله خرسه (اگر نگوييم دوستي خاله روباهه) است و نه تنها پيامدهاي ناخوشايند در اجتماع دارد که حتي زندگي کودکاني نظير مهمان برنامه را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد.

در اينجا سوالات مهمي از جمله اين‌که عوامل برنامه «حالا خورشيد» چگونه صحت و سقم ادعاها را قبل از برنامه سنجيده بودند؟ مطرح مي‌شود.

سخن آخر- هر از گاهي افرادي باهوش و يا غيرباهوش، متوهم يا غير متوهم در زمينه‌هاي علمي و غيرعلمي به طرق مختلف توسط رسانه‌ها پر و بال مي‌گيرند. پر و بالي که بر کارهاي شاخص مستند هم سايه مي‌اندازد. گاه خبر مي‌رسد تثليث زاويه کردند، گاه مساله‌اي حل نشده در فيزيک و رياضي را حل کردند و گاه خودرويي بدون نياز به سوخت اختراع کردند، رکورد ورزشي شکستند و ده‌ها مورد مشابه.

سوال اساسي را بايد از مردم و اصحاب رسانه پرسيد که درصد قابل توجه‌شان دانشجو و يا تحصيلکرده هستند. چگونه حتي در نگاه اول اين دست اخبار را مي‌پذيريد بي‌آن‌که جستجو کنند که صحت ادعاها توسط کدام مرجع معتبر به صورت رسمي تاييد شده است؟

اگر خبر و گزارشي از امري مربوط به کشف و اکتشاف و اختراع، پيش از آنکه مراجع ذيصلاح شناخته‌شده به صورت مشخص آن را تاييد کنند، دست به انتشار آن به صورت گسترده زده شود، نه تنها مردود است، بلکه مي‌تواند مشکوک باشد.

گزارش‌ها و مصاحبه‌هايي نظير آنچه که در برنامه «حالا خورشيد» مشاهده شد، نه تنها به ترويج علم و خودباوري کمکي نمي‌کند که بالعکس منجر به ساده‌انگاري و سطحي‌نگري نسبت به مقوله علوم و اختراع مي‌شود؛ چراکه قشر کودک و نوجوان مساله اختراع، ابداع و ابتکار را امري پيش پاافتاده فرض خواهد کرد. خوب است کودکان ما با آموزش مناسب و آشنايي با زندگي دانشمندان و مخترعين، ضمن اهميت ارزنده کار بزرگان با پيچيدگي‌ها و سهل‌الوصول نبودن امور بزرگ نيز به عنوان واقعيت روبرو شوند. دست کم اين از سرخوردگي بسياري جلوگيري مي‌کند. براي آنکه از اطاله کلام پرهيز کنم، از جزييات دانش لازم از مباحث هوافضا، الکترونيک و مکانيک براي اختراعاتي که در برنامه مورد ادعا قرار گرفت، پرهيز مي‌کنم.

اميدوارم هر روشنگري باعث وسواس بيشتر اهل رسانه شود و کودک عزيزي که مهمان برنامه بود، با همين اشتياق به تحصيل و تحقيق ادامه دهد و روزي با «دستي پر» باعث افتخار ما شود.

دکتر مهدي هرمزي*دکتراي رياضيات از دانشگاه گوتنبرگ و پژوهشگر فوق دکتري در دانشگاه شيراز