نقش "موسیقی" در مراسم عزاداری عاشورا

هر سال با فرا رسیدن ماه محرم، نواهای ویژه این ایام هم از گوشه و کنار به گوش می‌رسد و هیئت‌ها و تکیه‌ها انواع ابزار آلات موسیقایی این سنت دیرینه‌ی مذهبی را اجرا می‌کنند. نوحه‌های عاشورایی از همان کودکی در گوشمان نقش می‌بندد و برای ما تبدیل به خاطرات بسیار نوستالژیک و موثری می‌شود که در ژرفای ضمیر ناخودآگاه ما حضور می‌یابد و هرگز از یادمان نمی‌رود. «شعر»، «سرود» و «نوحه»، از ابزارهای قوی و مهم در عرصه‌ی تبلیغ آراء و القای تفکرند و هر یک به نحوی از انحا به کار گرفته می‌شوند. «سرود» و «نوحه» جدا از شعر نیستند؛ اما آنچه آنها را از دیگر مقولات ادبی و خصوصاً «شعر» متمایز می‌کنند، «فرم» مخصوص، آن است.

تورج زاهدی در کتاب «موسیقی عاشورا» به انواع گونه‌های موسیقیایی عاشورایی و تاریخچه آنها از زمان پیدایش تا به امروز با رویکرد پژوهشی و تحلیلی پرداخته شده است. زاهدی در این اثر پژوهشی به مقولات مختلفی از جمله روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی، تعزیه و شبیه‌خوانی پرداخته است. او بر این باور است که اساساً در سنت موسیقایی ایران، مناجات‌خوانی و آواز سنتی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر داشته‌اند؛ به همین خاطر اجرای هنر روضه‌خوانی به هنر آوازخوانی بستگی تام دارد، اهل منبر می‌کوشند که هنر آوازخوانی و به تبع آن، همه گوشه‌های ردیف آوازی موسیقی ایران را فرا گیرند تا در اجرای این هنر، کاملاً موفق از عهده برآیند و تاثیر بیشتری بر شنونده بگذارند.

نوحه در دستگاه‌های آوازی

تورج زاهدی در مورد تاریخچه‌ی آوازهای نوحه به «ابتکار» گفت: « در زمان‌های کهن‌ برای نوحه‌ها گوشه‌های مختلفی وجود داشت. مثلاً نوحه‌ی حضرت عباس را در چهارگاه می‌خواندند، برای حر عراق و برای حضرت زینب، گبری و عبدالله بن حسن، راک. چون این سبک آوازی اصلاً برای ایشان خوانده می‌شد معروف شده به راک عبدالله.» نویسنده کتاب «موسیقی عاشورا» ادامه داد: « اگر قراربود در تعزیه اذانی هم گفته شود مثلاً برای ظهر عاشورا در گوشه کرد بیات بود. البته این‌ها مربوط به ادوار کهن است. در آن دوران دستگاه ماهور استفاده نمی‌شد اما در دوره معاصر چون تعداد تعزیه‌ها بیشتر شده –به‌خصوص بعد از انقلاب- دستگاه‌هایی مثل همایون و ماهور وارد شد و دیگر فقط چهارگاه و راک نیستند. هرکسی به فراخور حالش از آنها استفاده می‌کند.»

موسیقی نواحی نوحه‌ها

این پژوهشگر موسیقی درباره‌ی دستگاه‌های مخصوص آوازی نوحه‌های محرم در مناطق مختلف کشور اظهار کرد:‌ «می‌شود گفت تا حدودی شهرهای مختلف در مناطق جغرافیایی ایران گوشه‌های مخصوص به خودشان را دارند. به عنوان مثال آواز دشتی در گیلان، مازندران و خراسان خیلی استفاده می‌شد تا جائی که حتی موسیقی‌های کهن این مناطق ( موسیقی فولکلوریک منطقه‌ای شان که خیلی قدیمی‌اند) عموماً در دشتی خوانده می‌شود که یکی از آوازهای چهارگانه‌ی دستگاه شور است.» وی افزود: «در لرستان ماهور استفاده می‌شود و به ندرت شور و دشتی که در استان‌های دیگر هست، استفاده می‌شود. در جنوب، در خوزستان عموماً شوشتری استفاده می‌شود. آواز شوشتری مخصوص به این قسمت است و بعضاً شور؛ به ویژه در شوشتر و مناطق بختیاری‌نشین تمام منطقه از جمله: فارس، چهارمحال و بختیاری و اصفهان.» زاهدی خاطرنشان کرد: «در مناطق استانی کشور ما فقط استان کردستان و کرمانشاه هستند که همه‌ی 12 دستگاه را استفاده می‌کنند. حتی نوا را هم در موسیقی فولکلورشان پیدا می‌کنید.» این نویسنده در ادامه بیان کرد: «اما در یزد، کاشان و گلپایگان به موسیقی شهری نزدیک‌ترند تا به موسیقی فولکلور. فقط لهجه‌ دارند ولی مفاهیم همان‌ها هستند.»

ساز در موسیقی محرم

این خواننده با اشاره به نقش ساز در نوحه‌های عاشورا بیان کرد: «از همان اول در موسیقی محرم ساز بوده. البته اگر به تاریخچه‌ی موسیقی محرم نگاه کنیم. اوایل قرن دوم هجری طاهریان در خراسان حکومت موقت شیعی تشکیل دادند و بلافاصله مراسم عاشورا هم تشکیل شد. بعد که دوباره خلفا که سنی بودند، روی کار آمدند دوباره مراسم عاشورا را تعطیل کردند.» وی افزود: « حکومت آل بویه در قرن چهارم شیعه بودند. آنها علیه خلفا قیام کردند و برای اولین بار ایران مستقل شد و مراسم عاشورا انجام شد.» زاهدی یادآور شد: «تعزیه اما از دوره صفویه شروع شد. در دوره‌ی قاجار سازهای مختلفی حضور داشته و چون این مراسم را هم حکومت ( اشراف و شاه) می‌پسندیدندو هم مردم و در این مجالس شرکت می‌کردند، این موسیقی به حیات خود ادامه داده است.» این نویسنده تاکید کرد: « در مراسم محرم مخصوصاً سازهای بادی و کوبه‌ای به کار می‌رفته. ولی مثلاً نی نبود چون صدایش کم بود. آن زمان میکروفون نبود. به همین دلیل سازهای بادی مثل سرنا، کرنا و سازهای کوبه‌ای مثل گورگه استفاده می‌شد.» وی با بیان این که سازهای غربی بعداً اضافه شد، اظهار کرد: «در دوران پهلوی در تکیه دولت و تکایای اعیان و اشراف، پاره‌ای از سازهای بادی اروپایی نظیر بوگِل، ترومپت، قره ‌نی و مانند آنها هم بر سایر سازها افزوده شد که بعدها صدایشان با آمپلی‌فایر تشدید می‌شد.»

صدای ساز شرعی است

زاهدی در ادامه با تاکید بر این که صدای ساز در موسیقی محرم شرعی است، افزود: « اگرچه صدای ساز و صدای انسان از نظر تکنیک‌های موسیقی تفاوت دارند ولی اگر قرار است موسیقی نامناسب باشد چه با صدای ساز چه آواز نامناسب است و اگر قرار است مناسب باشد چه با صدای انسان باشد چه با صدای ساز، مناسب است. اگر غیر از این بگوییم ساده انگاری است.» وی تاکید کرد: « برای رد این نظر باید دلایل قطعی و محکم در میان باشد که مسلمانان اطاعت کنند. این دلایل باید کاملاً قانع‌کننده باشند. من فکر می‌کنم عوام‌الناس به این طور حرف‌ها پروبال دادند؛ چون از تعزیه و موسیقی و مذهب آگاهی ندارند، اما در حرف زدن و شایعه‌پراکنی تخصص دارند. آنها این ابهامات را ایجاد می‌کنند. متاسفانه در مجالسی که اهل تخصص هم صحبت می‌کنند تاثیر این نظرات دیده می‌شود. » این کارشناس موسیقی خاطرنشان کرد: «ساز در این مراسم جایز هست. با این که در گروه‌هایی مخالفت با ساز را می‌بینیم ولی من ندیدم آیات عظام حکم قطعی در این مورد صادر کرده باشند.»

محرم در سایر کشورها

تورج زاهدی با اشاره به مراسم محرم در سایر کشورها اظهار کرد: « مسلمانان زیادی در کشورهای مسیحی مراسم محرم را اجرا می‌کنند، ولی کشورهایی که اهل تسنن هستند این مراسم را ندارند. در رحلت پیامبر هم مراسم عزاداری انجام نمی‌دهند. اصلاً عزاداری نمی‌کنند. بیشتر اعیاد برایشان مهم است.»

موسیقی محرم نوعی اپراست

وی در ادامه به جنبه هنرمندانه و آرتیستیک موسیقی محرم اشاره کرد و گفت: « این مراسم فقط عزاداری نیست؛ توام با موسیقی و داستان است. می‌شود گفت نوعی اپراست. طراحی و اجرای این مراسم فرهنگ بالایی می‌خواهد. بسیاری از نویسندگان غربی در سفرنامه‌هایشان به این مراسم اشاره کرده و به آن خیلی ارج گذاشته‌اند. این مراسم، یک امر ملی و روشنفکرانه هم هست.»

تعزیه یک ژانر است

این کارشناس موسیقی تاکید کرد: « تعزیه یک شاخه‌ی هنری است. یک ژانر است. باید دیده شود و سر و سامان داده شود و تعلیم داده شود. بازیگری، آواز و کارگردانی تعزیه باید درس داده شوند. همان‌طور که اپرا را تعلیم می‌دهند. هر خواننده‌ای تعلیم خاصی می‌خواهد. مثلاً کسی که نقش حر را بازی می‌کند هم باید خواننده باشد هم بازیگر. کارگردانی آن هم مهم است. برای این کار دانشکده لازم است.»

نوحه به مثابه امر سیاسی

نویسنده کتاب «موسیقی عاشورا» ادامه داد: «نوحه‌خوانی هم صرفاً صدای خوش نیست. جنبه‌ی سیاسی هم دارد. هرکسی نمی‌تواند نوحه بخواند. باید فرهنگش را هم داشته باشه.

نوحه خوان باید بداند در مورد چه چیزهایی می‌تواند صحبت کند و چه چیزهایی جایز نیست. غیر از آموزش تخصصی آواز باید آموزش اصول اولیه فرهنگ و حکمت معنوی اسلامی را هم ببیند.» وی تاکید کرد: «نوحه‌خوان باید مصالح را بشناسد و مصلحت‌ها را بداند. چون نفوذ کلام در مردم خیلی مهم است و باید بر آن نظارت باشد. همان‌طور که برای 500 تا تیراژ کتاب ممیزی وجود دارد. چطور ممکن است یک نوحه‌خوان ممیزی نداشته باشد و نظارتی بر آن نباشد؟ در حالی که چندین میلیون نفر ممکن است مخاطبش باشند.»