سیاست دیپلماسی ظریف در برابر پوپولیسم

 چهارمین تور خارجی وزیر امور خارجه با دیدار از مجموعه کشورهای آمریکای لاتین آغاز شد، کشورهایی که پیش‌تر ایران نه از سر اختیار، بلکه از روی ناچاری و فرار از انزوا، با آنها مراوده برقرار می‌کرد. سفر محمدجواد ظریف به کشورهای کوبا، نیکاراگوئه، اکوادور، شیلی، بولیوی و ونزوئلا هرچند دیرهنگام اما قطعا می‌تواند منبع آثار قابل‌توجهی برای سیاست خارجی کشور باشد. البته دیرهنگام‌بودن این سفر قطعا بدون دلیل نبوده است، چرا که از یک طرف دولت از آغاز روی‌کارآمدن خود بیشترین تمرکز و انرژی را بر حل‌وفصل موضوع هسته‌ای گذاشت و از طرف دیگر نیز بروز برخی حوادث باعث شد تا تور چهارم رئیس دستگاه دیپلماسی در سال آخر دولت به انجام رسد. همچنین باید این نکته را نیز مدنظر داشت که سیاست خارجی دولت گرچه گشودن فضای روابط تجاری‌- سیاسی با کشورهای جهان بر اساس تعامل سازنده بود اما این اولویت با یک مشکل جدی روبه‌رو شده و آن قفلی بود که به‌دنبال تحریم‌های هسته‌ای بر اقتصاد ایران زده شده بود ولی به نظر می‌رسد کشور اکنون از این محدودیت خلاصی یافته باشد.

ایستگاه اول کوبا

سرزمین فیدل کاسترو یا چپ‌های آمریکایی، نخستین مقصد از تور آمریکای لاتین وزیر امور خارجه بود. محمدجواد ظریف روز دوشنبه برنامه کاری فشرده‌ای را در کوبا پشت سر گذاشت. او ابتدا در محل یادبود خوزه مارتی، رهبر جنبش استقلال کوبا، حضور یافت و با اهدای تاج گل به وی ادای احترام کرد. ظریف پس از آن در همایش مشترک اقتصادی ایران و کوبا در هتل المپیک ناسیونال هاوانا حضور یافت و به سخنرانی پرداخت؛ همایشی که بیش از ٨٠ نفر از مدیران و مقامات اقتصادی بخش‌های خصوصی و دولتی ایران و ده‌ها نفر از طرف‌های کوبایی آنها در این همایش یک‌روزه حضور داشتند. همچنین با حضور ظریف و وزیر تجارت خارجی کوبا تفاهمنامه همکاری میان اتاق‌های بازرگانی دو کشور امضا شد. دیدار با همتای کوبایی و ملاقات با رائول‌کاسترو، رئیس‌جمهوری کوبا، پایان‌بخش سفر ظریف به هاوانا بود.

نیکاراگوئه

وزیر امور خارجه کشورمان در دومین مقصد سفرش به 6 کشور آمریکای لاتین دوشنبه‌شب به وقت محلی وارد نیکاراگوئه شد و در بدو ورود مورد استقبال فرزند دانیل اورتگا، رئیس‌جمهوری این کشور و مشاور رئیس‌جمهوری نیکاراگوئه قرار گرفت. وزیر امور خارجه ایران ضمن ایراد سخنرانی در مجلس ملی نیکاراگوئه با نمایندگان مجلس دیدار و بعد از رایزنی با همتای خود با دانیل اورتگا ملاقات خواهد کرد. وی قرار بود صبح سه‌شنبه به وقت محلی در مجلس ملی نیکاراگوئه به ایراد سخنرانی پرداخته و با نمایندگان مجلس دیدار و گفت‌وگو کند. رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران پس از آن در همایش تجاری ایران و نیکاراگوئه با حضور وزرا، نهادهای اقتصادی و تجاری از بخش دولتی و خصوصی و شرکت‌های عمده نیکاراگوئه شرکت می‌کند. دیدار و گفت‌وگو با ساموئل سانتس لوپز، وزیر امورخارجه نیکاراگوئه، از دیگر برنامه‌های حضور ظریف در ماناگوآ است.

ونزوئلا

روابط ایران با کشورهای آمریکای لاتین در دولت احمدی‌نژاد بیشتر با ونزوئلا بود که بسیار خبرساز می‌شد. در این بین روابط ایران با ونزوئلا آنچنان به هم نزدیک شده بود که هوگو چاوز، رئیس‌جمهوری ونزوئلا و محمود احمدی‌نژاد بارها به کشورهای یکدیگر سفر کردند. احمدی‌نژاد حتی پس از درگذشت آقای چاوز در مراسم یادبود او شرکت کرد و برای شرکت در مراسم تحلیف رئیس‌جمهوری جدید ونزوئلا نیز به‌عنوان یکی از آخرین سفرهای خارجی خود به این کشور رفت. بااین‌حال در عرصه عملی عایدی از این سفرها نصیب اقتصاد کشور نشد و سرانجام هم مشخص نشد که تبلیغات دولت سابق در رابطه با سرمایه‌گذاری‌های ایران در ونزوئلا به چه سمت و سویی رفت. ظریف در ادامه تور آمریکای لاتین خود از کشورهای شیلی، اکوادور و بولیوی نیز دیدن و با مقامات این کشورها مذاکره و گفت‌وگو خواهد کرد که به نظر می‌رسد دیدار از شیلی مهم‌ترین آنها باشد چرا که ظریف قرار است در سفر به شیلی، سفارت ایران در این کشور را پس از ۳۷ سال بازگشایی کند. هرچند براساس برخی دیدگاه‌ها، آمریکای لاتین جایگاه قابل‌توجهی در سیاست خارجی ایران ندارد اما مانورهای تبلیغاتی دولت قبل بر سر مجموعه این کشورها همواره این پرسش را در اذهان ایجاد کرده که روابط خارجی ایران با این کشورها چگونه است و چطور می‌توان به صورت واقعی با آنها وارد مراوده و تعامل شد. در مقطع دولت قبلی نیز همواره این پرسش مطرح می‌شد که روابط ایران با این کشورها تا چه اندازه می‌تواند برای کشور سودآور و مفید باشد، چراکه به نظر می‌رسید روابط ایران با مجموعه کشورهای آمریکای لاتین بیش از آنکه واقعی باشد، تبلیغاتی است. با این حال فضای به‌وجودآمده پس از توافق برجام شرایطی را برای روابط خارجی کشور فراهم کرد که بتواند با همه کشورهای جهان بر اساس سود و منفعت خود وارد تعامل شود. بدون تردید دستگاه دیپلماسی در شرایط کنونی تنها با مناطق و کشورهایی وارد مراوده می‌شود که بتواند به تأمین منافع کشور بپردازد. از این نظر باید گفت سفر ظریف در واقع سفری موازی است، بدین معنی که درعین‌حال که او سفرهای اروپایی خودش را انجام می‌دهد، به‌صورت متناظر به آفریقا و آمریکای جنوبی هم سفر می‌کند.

دولت روحانی به‌دنبال ارزیابی منطقی از منافع ملی است

داود هرمیداس باوند در گفت‌وگو با «وقایع‌اتفاقیه» در این رابطه می‌گوید: کشورهای آمریکای لاتین از این نظر برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت دارند که می‌توانند باب مراودات اقتصادی و تجاری را باز کنند. نکته دیگر اینکه در شرایطی که کشور مورد تحریم قرار گیرد، مجموعه کشورهای آمریکای لاتین می‌توانند جوابگوی برخی از نیازهای داخلی ما باشند. باوند در عین‌حال، معتقد است: برخی از کشورهای این منطقه افق روشنی در زمینه تجاری ندارند و نمی‌توان انتظار بالایی از آنها داشت. وی با اشاره به اینکه در دولت سابق، رئیس‌جمهوری سفرهای مکرری به این قاره و به‌خصوص ونزوئلا داشت، می‌گوید: روابط ایران با کشورهای آمریکای لاتین در مقطعی گسترش یافت که از یک‌طرف احمدی‌نژاد، به‌عنوان رئیس‌جمهوری که به‌دنبال پوپولیسم بود روی کار بود و از طرف دیگر دولت‌های چپ‌گرای به‌اصطلاح مخالف امپریالیسم در آمریکای لاتین به قدرت رسیده بودند. این کارشناس مسائل بین‌المللی، معتقد است: نگاه‌های این‌چنینی و سیاسی نمی‌تواند تأمین‌کننده منافع کشور باشد و ظریف و مجموعه دولت روحانی این امر را به‌خوبی می‌دانند. باوند همچنین می‌افزاید: فضای سابق موجود در آمریکای لاتین دیگر وجود ندارد و اثری از چپ‌روی‌های سابق نیست، بنابراین، ما نمی‌توانیم با شعارهای ضدآمریکایی در این منطقه به تأمین منافع بپردازیم. وی در پاسخ به این پرسش که سفر کنونی ظریف به منطقه چه تفاوتی با دیدارهای پرشمار احمدی‌نژاد با مقامات آمریکای لاتین دارد، می گوید: دولت روحانی به دنبال ارزیابی منطقی از منافع ملی است، این درحالی است که احمدی‌نژاد تنها در اندیشه سیاست‌های پوپولیستی بود. به گفته این کارشناس مسائل بین‌الملل، دولت روحانی در تلاش است تا علاوه بر ارتباطات با کشورهای آسیایی و اروپایی، حوزه‌های جدیدی را برای همکاری تعریف کند. تفاوت دولت کنونی با دولت سابق در این است که نه حسن روحانی و نه محمدجواد ظریف به‌دنبال اعتبار بخشیدن شخصی به‌خود نیستند، چون نیازی به این کارها ندارند؛ بلکه در تلاش هستند تا با ایجاد روابط مستحکم با کشورهای جهان در راه تحقق‌بخشیدن به وعده‌های خود باشند.