بیم و امیدهای برجام در دو سال خروج آمریکا

"دو سال پیش و در 18 اردیبهشت 1397، ترامپ با خروج از توافق هسته‌ای اقدام به اعمال تحریم‌های جدید با هدف فشار حداکثری علیه ایران کرد. یک سال بعد و در اردیبهشت 1398، اولین گام هسته‌ای ایران در کاهش تعهدات برجامی و در ماه‌های پس از آن هم گام‌های دیگری برای احقاق حقوق ملت ایران در این توافق برداشته شد."

فاطمه شریفی، کارشناس روابط بین الملل در یادداشتی با این مقدمه می‌افزاید: هرچه زمان گذشت، ناکارآمدی سیاست فشار حداکثری آمریکا بیشتر آشکار شد و امروز زمزمه‌هایی مبنی بر بهره برداری آمریکا از توافق هسته‌ای برای افزایش فشار بر ایران شنیده می شود. اما در این دو سال چه اتفاقاتی رخ داد که هم اکنون دو کشور بر سر برجام به اینجا رسیده اند؟

از سناریو  طراحی تا خروج کامل آمریکا از برجام
طرح خروج از برجام در اواخر شهریور ماه سال ۱۳۹۶ قوت گرفت و در مهر ماه همان سال، به طور جدی در دستور کار دولت آمریکا قرار گرفت. از آنجا که امکان خروج یک جانبه آمریکا از این توافقنامه بین‌المللی ممکن نبود، ترامپ منتظر فرصتی برای متهم کردن ایران به خروج از برجام ماند. این تلاشهای دولت ترامپ با مشکل بزرگی روبرو بود و آن هم اعلام چند باره پایبندی ایران به مفاد برجام از طرف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود. لذا دولت آمریکا سعی کرد تا با تمرکز بر برنامه موشکهای بالستیک ایران، دولت ایران را ناقض روح برجام نشان دهد. ترامپ همچنین مقامات امنیتی و اطلاعاتی آمریکا را برای «ساختن» شواهدی که نقض برجام توسط ایران را نشان دهند، تحت فشار قرار داد. اما باز هم به توفیقی در این زمینه دست نیافت.
در این میان رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه وقت آمریکا و هربرت ریموند مکمستر، مشاور امنیت ملی وقت آمریکا، که همیشه ترامپ را به ادامه توافق هسته ای با ایران ترغیب می‌کردند به ترتیب با مایک پمپئو، مدیر سازمان سیا و جان بولتن، سفیر اسبق آمریکا در سازمان ملل، جایگزین شدند، سیاستمدارانی که همسو با ترامپ فکر کرده و میکنند و خروج از برجام را از اولویتهای سیاست خارجی خود میخواندند. ترامپ بارها درباره  اصلاح برجام سخن گفته بود و تأکید کرده بود که اگر سایر کشورهای عضو توافق برجام (شامل فرانسه، انگلیس، روسیه، چین و آلمان) کاری برای اصلاح این توافق و با توجه به خط مشی آمریکا نکنند، این کشور تحریمهای هسته ای علیه ایران را دوباره اعمال میکند. وی اعلام کرد که واشنگتن فقط در صورت بازبینی و اصلاح در برجام و لحاظ کردن چهار شرط امریکا در توافق هسته ای باقی میماند.

در نهایت ترامپ در روز دوشنبه ۱8 اردیبهشت ۹۷ مصادف با ۸ می ۲۰۱۸ رسماً خروج آمریکا از برجام را اعلام کرد و به تمامی شرکتها و تجار خارجی فرصت داد تا ظرف مدت ۱۸۰ روز فعالیت خود در ایران را متوقف کنند. با دستور ترامپ تمامی تحریمها اعم از موشکی-هسته ای و… بازگشت. عربستان، بحرین و رژیم صهیونیستی از اولین طرف‌هایی بودند که از این تصمیم ترامپ حمایت کردند. در پاسخ به خروج آمریکا، سران سه کشور فرانسه، آلمان و انگلیس در بیانیه ای مشترک، از این اقدام امریکا ابراز تاسف کردند. در این مدت شرکای اروپایی برجامی ایران از جبران خسارات آمریکا در قبال پایبندی ایران به برجام سخن به میان آوردند؛ غافل از آنکه خبر چندانی از اقدام و عمل از طرف آنها نبود و هیچ جبرانی هم مطابق با آنچه وعده داده بودند در برابر فعالیت های «گروه آمریکایی اقدام ایران»، صورت نگرفت.

گروه اقدام ایران اهرم محرک آمریکا در پیشبرد «سیاست فشار حداکثری» علیه ایران
کارگروه ویژه‌ای به فاصله کمتر از 4 ماه پس از خروج واشنگتن از برجام در ۲۵ مردادماه 1397 در وزارت خارجه آمریکا برای رسیدگی به مسائل ایران تشکیل شد، این کار گروه روند خروج ایالات متحده از توافق‌نامه هسته‌ای با ایران را دنبال میکند و برایان هوک، مدیر برنامه‌ریزی سیاسی وزارت خارجه آمریکا که پیش از آن مشاور جان بولتون بود، توسط مایک پمپئو، به ریاست این کارگروه انتخاب شد. اهداف این کارگروه ویژه شامل بهره گیری از مشاوران و خبرگان مسائل ایران و همچنین گروه های معارض و معاند نظام جمهوری اسلامی مانند منافقین، سلطنت طلبان و ... برای جلو بردن سیاست‌های دولت ترامپ در قبال ایران، هماهنگ‌کردن سیاست‌های ضد ایرانی آمریکا با سایر دستگاه‌های دولتی علیه اقدامات ایران، همکاری با جامعه بین‌المللی برای تغییر رفتار ایران، فشار حداکثری اقتصادی علیه ایران، تماس با تمام شرکای آمریکا برای تغییر رفتار ایران در تمام سطوح، تحریم تمام دولت‌هایی که با رد کردن تحریم‌های آمریکا، از ایران نفت وارد می‌کنند (مانند چین، هند، ترکیه)، بوده است.

جمیع این اقدامات و اهداف مخرب و تروریستی بازخوردهای زیادی را رقم زد تا جائیکه راشاتودی در گزارش تحلیلی خود نوشت: «به سادگی می‌توان گفت که گروه اقدام ایران، ادامه استراتژی سرنگونی دولت کنونی ایران با اقدام آمریکا در هماهنگی با مخالفان دولت ایران می باشد.»
همزمان با فعالیت های گسترده گروه اقدام ایران و سفرهای کشور به کشور این گروه برای ایجاد سد در برابر فعالیت های اقتصادی ایران، در ژانویه 2019 اروپا از یک سازو کار مالی و طرحی به نام اینستکس به منظور تجارت غیر دلاری با ایران رونمایی کرد تا گشایشی در برابر اقدامات و تحریم های واشنگتن  علیه تهران ایجاد کند. اما عملا این طرح در مرحله اجرا نتوانست موثر واقع شود. در همین رابطه رادیو دولتی فرانسه در بیانی روشن و معنادار اعتراف می کند : بعید به نظر می‌رسد که اینستِکس در مبادلات تجاری ایران و اروپا تأثیر چشمگیری داشته باشد.

پایان صبر استراتژیک و کاهش گام به گام تعهدات ایران
 همزمان با این اتفاقات، واشنگتن در راستای پیشبرد سیاست «فشار حداکثری» خود دست به انجام اقدامات تحریک آمیزی مانند قرار دادن نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در فهرست سازمانهای تروریستی، اعزام یک ناوگروه، چند بمبافکن بی-۵۲ و چند جنگنده اف-۲۲ به منطقه و تحریم وزیر خارجه ایران می زند.

ایران نیز در واکنش به این اقدامات یک سال «صبر راهبردی» را در دستور کار قرار داد و به طرفهای توافق هسته ای به ویژه کشورهای اروپایی که وعده جبران خسارات ناشی از خروج آمریکا را میدادند، مهلت داد که به تعهدات خود ذیل توافق هسته ای عمل کنند. با گذشت یک سال و محقق نشدن وعده اروپایی ها، در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ماه سال ۹۸ روی دیگر سکه رقم خورد و صبر راهبردی ایران در برابر بدعهدی و بی‌عملی شرکای برجام پایان یافت و  ایران در سالروز خروج یکجانبه آمریکا از برجام به صورت رسمی بخشی از تعهدات برجامی خود، که با تایید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در طول سه سال گذشته به صورت دقیق و کامل اجرا شده بود، را کاهش داد. شورای عالی امنیت ملی ایران در بیانیه ای به طرفهای توافق هشدار داد در صورتی که طرف مقابل ظرف ۶۰ روز به تعهدات خود در زمینه های نفتی و بانکی عمل نکند، ایران طبق مفاد برجام، از تعهدات خود ذیل این توافق خواهد کاست.

به دنبال این امر ایران طی 5 گام، ذیل سازوکار مندرج در مواد 36 و 37 توافق هسته‌ای از تعهدات خود در قبال برجام فاصله گرفت. اولین گام ایران در کاهش تعهدات، عبور از سقف ۳۰۰ کیلوگرمی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷ درصد، عدم فروش آب سنگین و مازاد اورانیوم غنی‌شده بود. گام دوم روز 16 تیر و با بیانیه‌ای دولت مبنی بر افزایش سطح غنی‌سازی از ۳.۶۷ درصد به مورد اجرا گذاشته شد. گام سوم ایران برای کاهش و توقف برخی تعهدات ذیل برجام در تاریخ ۱۵ شهریور ماه همان سال شروع شد و بیشتر متمرکز بر برداشتن محدودیت‌های مربوط به فعالیت‌های تحقیق و توسعه (R & D) از جمله توسعه و راه‌اندازی نسل جدید سانتریفیوژها در تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم گردید. گام چهارم ایران، با سه گام پیشین ایران تفاوت محسوسی داشت. تهران گام چهارم خود را در فردو برداشت. در این گام عملیات گازدهی به سانتیفیوژهای مستقر در فردو آغاز شد، در حالی که براساس توافق هسته‌ای، هزار و ۴۴ سانتیفیوژ در داخل فردو مشغول به کار بودند، اما به آنها گازدهی نمی‌شد. در ادامه، ایران در شرایطی در 15 دی ماه یعنی 2 روز پس از ترور و شهادت سردار سلیمانی توسط آمریکا گام پنجم خود را عملیاتی کرد که در چهار مرحله قبلی، اروپایی ها جز ابراز تاسف یا تهدید، کار دیگری برای تامین منافع ایران نکرده بودند و تداوم روند کاهشی می‌توانست منجر به بی تاثیر شدن رویکرد ایران شود. برای رفع این نگرانی، ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود در برجام، تمامی محدودیت‌های عملیاتی ناشی از برجام را پایان بخشید و اعلام کرد که دیگر با هیچ محدودیتی در تعداد سانتریفیوژها و حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و از این به بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفا بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت. پایان بخشیدن به این محدودیت‌ها، البته حدس و گمان‌هایی را هم درباره نوع کمیت و کیفیت روابط ایران با کشورهای مختلف و آژانس بین‌المللی به وجود آورد. برخی از این اقدامات به عنوان پایان برجام، قطع همکاری ایران با آژانس و نابودی توافق هسته‌ای نام بردند، اما ایران اعلام کرد که همکاری‌اش را با آژانس کما فی السابق ادامه می‌دهد و این گام نیز به منزله نابودی برجام نیست.

بیانیه پارلمان اروپا و مکانیسم ماشه
به دنبال نهایی شدن گام پنج ایران در کاهش تعهداتش، مقامات ارشد اروپایی اعلام کردند در صورتی که گفتگوها با ایران به نتیجه نرسند، کشورهای اروپایی از ساز و کار موسوم به «مکانیسم ماشه» برای برگرداندن تحریمهای بین المللی علیه ایران استفاده خواهند کرد.

خروج از NPT
در ادامه پاسخگویی به تهدیدات اروپایی ها مبنی بر فعال سازی مکانیزم ماشه و ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت برای بازگرداندن تحریم های بین المللی، محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان اعلام کرد: «اگر پرونده ایران به شورای امنیت برو د، ما از ان‌پی‌تی خارج می‌شویم.»

آمریکا و بررسی بازگشت به برجام برای احیای تحریم تسلیحاتی ایران
پس از آنکه آمریکا از شرکای اروپایی خود در بکارگیری مکانیزم ماشه ناامید شد، خود دست به کار شد و در اقدام اخیرش مدعی شد که هنوز «شریک» قطعنامه 2231 است، قطعنامه ای که برجام بخشی از آن است و به وسیله آن تایید شده است و این کشور می تواند با این دستاویز به مکانیزم ماشه روی آورد و با برگرداندن همه‌ی تحریم های قبلی علیه ایران در تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران گام موثری بردارد. غافل از آنکه تمامی شرکا و متحدانش حضور وی در برجام و شرکتش در قطعنامه 2231 را با خروج یکجانبه اش از این توافق نامه منتفی دانسته اند.
در سال های پس از خروج آمریکا از برجام تحریم های ثانویه علیه ایران از جانب واشنگتن به شکل فزاینده ای تشدید شد، دولت ترامپ هر  آنچه در حد توانش بود را به کار بست تا  فعالیت های اقتصادی ایران را در سراسر دنیا محدود کند یا نفت ایران را صفر کند و در نهایت نظام با صلابت جمهوری اسلامی ایران را از پا درآورد، اما این روزها آمریکا خود اسیر ویروسی مهلک شده که سراسر کشورش را فرا گرفته است. دولت ترامپ هم برای توجیه ناکارآمدیش دست به دامان سیاست خارجی دولتش شده و حالا در آستانه انتخابات ریاست جمهوری امریکا برای افزایش محبوبیت خود دست و پا میزند.